I. TÌNH TRẠNG NHO GIÁO ĐỜI TÙY VÀ ĐỜI ĐƯỜNG
Cuối đời Nam Bắc Triều có Dương Kiên nối nhà Bắc Chu lên làm vua, lập
ra nhà Tùy, rồi cách tám năm sau, đánh lấy nhà Trần, nhất thống cả nước
Tàu. Nhà Tùy làm vua được có hai đời, vừa ba mươi bảy năm thì mất. Vì
vua thứ hai nhà Tùy là Dạng Đế tàn bạo quá độ, cho nên thiên hạ lại loạn.
Nhà Đường nhân cơ hội ấy mà nổi lên dẹp loạn, lập ra một nhà rất cường
thịnh trong lịch sử nước Tàu.
Nhà Tùy và nhà Đường khởi lên ở phương Bắc. Tính người phương ấy trầm
trọng, ưa sự thiết thực, không chuộng những điều phù đản, cho nên khi
trong nước đã yên trị, sự học sửa đổi lại, chủ lấy kinh sử làm cốt, mà bỏ cái
học thanh đàm đời Tam Quốc, Lục Triều.
Đời nhà Đường sự học rất thịnh. Trong nước có Nho học, Phật học, Lão
học, và các tông giáo ở phương Tây truyền sang. Nho học rất thịnh về mặt
văn chương, và khoa cử, mà Phật học thì rất thịnh về mặt tư tưởng. Còn Lão
học thì chỉ thịnh về mặt đan đỉnh và phù lục, tức là về mặt tu luyện và phù
phép, chứ cái học huyền lý thì rất kém. Các tông giáo ở phương Tây như
Yêu giáo (Mazdéisme)
ở Ba Tư (Perse). Cảnh giáo (Nestorianisme) là một
phái của Cơ Đốc giáo ở Tiểu Á Tế Á, và Thiên Vương giáo (Mahometisme)
ở A Lạp Bá (Arabie), lúc ấy đều truyền sang nước Tàu.
Song cái học quan hệ đến quốc gia và xã hội mật thiết hơn cả là Nho giáo,
cho nên nhà vua phải hết sức tưởng lệ để cầu lấy nhân tài ra dùng ở đời. Chỉ
hiềm cái học trong đời nhà Đường quá thiên về mặt khoa cử, chỉ trọng ở lối
chú sớ
註疏, nghĩa là theo những lời giải thích của các Nho giả đời Hán và
đời Tam Quốc, Lục Triều, thành ra các học giả vụ lấy ký tụng được nhiều,
chứ không cần lấy suy xét nghĩa lý cho lắm. Vậy nên về đường nghĩa lý,
Nho giáo thuở ấy không những đối với các học cao như Phật học thì đã là
kém xa, mà so với Nho học đời Hán cũng có phần thua kém.
Cái học chú sớ đời Đường là cốt theo cái học huấn hỗ đời Hán, cho nên vua
nhà Đường rất chú ý về kinh học. Nhà Đường chia các kinh ra làm ba hạng.
