“Vua Nghiêu lấy đạo ấy truyền cho vua Thuấn; vua Thuấn lấy đạo ấy
truyền cho vua Vũ; vua Vũ lấy đạo ấy truyền cho vua Thang; vua Thang lấy
đạo ấy truyền cho vua Văn, vua Vũ và Chu Công: vua Văn, vua Vũ và Chu
Công lấy đạo ấy truyền cho Khổng Tử; Khổng Tử lấy đạo ấy truyền cho
Mạnh Kha; Mạnh Kha chết rồi thì đạo ấy mất truyền. Tuân Huống, Dương
Hùng học đạo mà chẳng tinh, nói đạo mà chẳng tường. Tự Chu Công trở
lên, đạo ở kẻ làm vua, làm tướng, cho nên sự nghiệp hiện hành; từ Chu
Công trở xuống, đạo ở kẻ sĩ, cho nên có cái thuyết nó nhiều lời. Thế thì nên
làm thế nào? Rằng cứ phát minh cái đạo của tiên vương để dạy đời, ngõ hầu
có thành công vậy”.
Chủ ý của Hàn Dũ nói ở thiên Nguyên đạo này là bác cái học Lão giáo và
bày cái đạo thực hành của Nho giáo ra. Và xem cái ý nói ở đoạn cuối cùng,
thì ông muốn lấy việc truyền đạo thống của Khổng, Mạnh làm trách nhiệm
của mình. Song xét ra ông chỉ là một nhà làm văn giỏi mà thôi, chứ không
phải là nhà học giả tìm đến chỗ sâu xa huyền bí của Nho giáo, cho nên lời
nghị luận của ông, tuy có vẻ rất bóng bảy về đường hình thức, nhưng về
đường nghĩa lý vẫn không đủ. Tuy nhiên, cái công của ông đối với Nho
giáo không nhỏ, là ông cố sức đem cái thực học mà chữa cái học hư văn của
người đương thời, và nhờ có ông mà cái nền văn chương đời Đường bỏ bớt
được cái lối nịch nhược của Lục Triều. Ấy cũng đủ làm một nhà đại danh
trong Nho giáo vậy.
***
Tóm lại mà nói, Nho giáo đời Tùy và đời Đường tuy có cái phản động lực
đối với cái học đời Tam Quốc, Lục Triều, nhưng cái học phong vẫn không
ra ngoài cái phạm vi từ chương. Đời nhà Tùy có Vương Thông muốn vãn
hồi cái thực dụng của Nho giáo, song các môn đệ không ai nối được cái chí,
thành thử cái học ấy cũng không phát đạt được. Qua sang đời nhà Đường,
Nho giáo có phần chấn hưng hơn trước, nhưng chỉ thịnh về đường văn
chương, chứ về đường đạo lý vẫn không phát minh ra được. Xem như
người đại biểu Nho giáo trứ danh hơn cả là Hàn Dũ mà cái học cũng không
được tinh thâm, thì đủ rõ cái tinh thần của Nho giáo đã suy kém lắm vậy.
