các đời trước, người phương bắc lấy được đất Trung Hoa tất phải theo pháp
độ của người Tàu mới lâu dài được.
2. Cách cai trị cần ở dùng người và lập pháp. Việc ở Trung Thư
bộn, song cái đại yếu cốt ở sự dùng người và sự lập pháp. Phép là để trị
người, người là để giúp phép, người với phép dắt díu với nhau. Kẻ ở trên thì
yên, kẻ ở dưới thì thuận; người tể chấp được ưu du ở chốn lăng miếu, không
phiền không nhọc, thế gọi là tỉnh vậy. Việc lập pháp dụng nhân, nay tuy
chưa được như đời xưa, song kẻ đã làm quan thì nên cấp cho bổng lộc để
nuôi cái liêm, kẻ chưa làm quan thì nên rộng đặt ra nhiều cách để đợi lúc
cần dùng, như thế thì cái oán mất chức cũng thư được nhiều ít. ở ngoài đặt
chức giám tư để xét việc ô lạm, ở trong chuyên ở bộ Lại để định cái tư cách
và lý lịch của người làm quan, thì sự cầu cạnh phi phận có thể bớt được.
3. Việc làm vua là khó. Mệnh trời ủy thác cho người làm vua làm thầy, và
giao cho cái trách nhiệm rất khó. Sự khó ấy có sáu điều: (a) Sự theo đứng
lời nói. Làm đấng nhân chủ không lo ở sự khó về lời nói, mà lo ở sự khó về
cách thi hành lời nói. Phàm lấy cái phân biện lớn của thiên hạ vô số nhiều
của nhân dân, thì việc có vạn biến, ngoài có muôn cơ, đấng nhân quân đem
một cái thân, một cái tâm, mà thù ứng, như thế mà muốn nói ra, há dễ được
hay sao? Có điều trước nói rồi nay quên đi, có điều nay truyền xuống, rồi
sau lại trái lại. Những điều phải, trái, giống nhau, khác nhau, chia ra sửa lại,
biến đi, đổi lại, kỷ cương không bày tỏ ra được, pháp độ không dựng lên
được, thiên hạ không biết dựa ở đâu mà theo, rồi nhân đó mà làm bậy. Làm
kẻ trên hay thích sự thư tứ, người làm tôi thì chuộng sự dung duyệt. Dung
duyệt vốn là vì lòng tư; mà lòng tư thịnh lên thì không sợ người, và thư tứ
vốn là vì lòng dục, mà lòng dục thịnh lên thì không sợ Trời. Lấy cái lòng
không sợ Trời và lòng không sợ người hợp với nhau làm một, thì làm việc
gì cũng chỉ là việc khoái tâm mà thôi. Đã khoái tâm thì miệng muốn nói là
nói, thân muốn động là động, chẳng bao giờ chịu nấp nấp náu náu, nghĩ kỹ
và làm kỹ, thế là cái khó của sự thi hành lời nói vậy. (b) Sự phòng bị những
điều dối trá. Sự thực sự dối của người ta có cái không hại gì, có cái rất nguy
hiểm, có số nhiều số ít, khó làm cho khỏi bị người ta lừa dối mình được.
