NHO GIÁO - Trang 453

Đấng nhân quân tự nhiên vốn không có sẵn sự mừng giận. Nếu có sự mừng
giận thì kẻ này khen là hay để cầu ơn, kẻ kia chọc tức để cậy thế. Đấng
nhân quân không có sẵn sự yêu ghét; nếu có sự yêu ghét, thì kẻ này mượn
lòng yêu ấy để xong việc tư của mình, kẻ kia mượn lòng ghét ấy để báo thù.
Cho đến khi không có sự mừng gì, người ta cũng nói dối để cho mình
mừng, không có sự giận gì, người ta cũng khêu chọc để cho mình giận;
hoặc khi không có sự đáng yêu, người ta cũng ton ngót làm cho đáng yêu,
không có sự đáng ghét, người ta cũng gièm pha làm cho đáng ghét. Nếu cứ
như thế, thì kẻ tiến lên, chưa chắc là quân tử, kẻ lùi xuống chưa chắc là tiểu
nhân, kẻ được thưởng có khi là vô công, kẻ phải phạt có khi là vô tội. Lừa
dối mà hại như thế, thì phòng giữ thế nào được. Cho nên đấng nhân quân
lấy sự biết người làm quý. Nếu đã không biết người mà muốn phòng cái dối
của người, thì dù vua Nghiêu, vua Thuấn cũng không làm thế nào được. (c)
Sự dùng người hiền. Người hiền gặp thời không hợp, thường lấy sự ẩn dật
làm vui. Nếu đấng nhân quân có biết đến, mà cách vời đón người ta và cách
sai khiến người ta rẻ rúng như tôi tớ, thì người hiền không thêm ra. Hoặc
lấy lễ mạo tiếp đãi người hiền mà không dùng được, hoặc dùng lời nói của
người hiền rồi lại để cho kẻ tiểu nhân gièm pha, thế là chỉ có cái tiếng dùng
người hiền, mà không có cái thực dùng người hiền. Người hiền khó tiến lên
được là bởi thế. Lại còn một điều nữa: Vua ở ngôi cao, thường thích nghe
nói những điều lầm lỗi của người hơn là của mình, thích làm vui sướng cho
lòng mình hơn là cho lòng dân, người hiền muốn sửa đổi, can ngăn, để vua
làm điều hay, thì cái thế thường là khó hợp, phương chi lại có những kẻ
gian tà kiếm nhiều cách để hãm hại người hiền. (d) Trừ bỏ kẻ gian tà. Kẻ
gian tà trong lòng thâm hiểm lại nhiều mưu chước khôn khéo; cách chiều
chuộng tựa như là cung kính, cách ngon ngọt tựa như là thật thà, cách dối
trá tựa như có thể tin được, cách dua nịnh tựa như có thể gần được. Nó cốt
dò đón cái ý tứ của vua, mượn thế của vua để lập nên uy thế của nó, làm
thỏa lòng muốn của vua để cố kết lấy lòng yêu tin của vua. Nó làm hại dân
ở dưới mà ở trên vua không biết. Đến lúc ấy dẫu muốn đuổi nó đi, cũng khó
vậy. (đ) Được lòng dân. Dân theo vua bởi mệnh Trời, song nếu vua làm cho
dân mất trông nhờ, làm cho dân oán, thì dân có lòng giận mà không theo.