lưu hành; chủ tể để lập tính, lưu hành để lập mệnh, rồi lấy lương tri chia ra
thể và dụng. Có người bảo sự học cốt ở tuần tự, lúc cầu có gốc ngọn, lúc
được không có trong ngoài, rồi lấy trí tri phân biệt ra thỉ chung. Đó đều là
những chỗ các nhà bàn về sự học khác nhau, không thể không phân biện
được vậy.
“Tịch là cái bản thể của tâm; tịch lấy chiếu làm dụng, giữ cái không tri mà
bỏ sót cái chiếu, thế là trái với cái dụng vậy. Thấy đứa trẻ sa xuống giếng
mà thương xót, thấy cách đi xin ăn dơ nhuốc mà xấu hổ, lòng nhân nghĩa
vốn là hoàn cụ, cảm xúc thần ứng, không học cũng hay vậy. Nếu bảo lương
tri phải bởi sự tu rồi mới toàn, thế là trái với cái thể vậy”.
“Lương tri là cái trung chưa phát, không biết mà cũng không cái gì là không
biết. Nếu trước cái lương tri mà lại tìm cái vị phát, thế là chìm đắm vào chỗ
không vậy. Cổ nhân lập giáo nguyên vì có lòng dục mà đặt ra, tiêu dục là để
trở lại cái thể vô dục, không phải có thêm ra cái gì. Chủ tể là cái thể của sự
lưu hành, lưu hành là cái dụng của chủ tể; thể với dụng là một gốc, không
thể chia ra được. Cái sở cầu là cái nhân của cái đắc; cái sở đắc là cái chứng
của cái sở cầu, thỉ chung là nhất quán, không thể chia ra được” (Ngữ lục).
Có người muốn biết cái học của Dương Minh, với cái học của Bách Sa khác
nhau thế nào. Ông nói rằng: “Bách Sa thuộc về cái truyền lưu của phái Bách
Nguyên Sơn
百源山, là học phái của Thiệu Khang Tiết đời Tống, cũng là
biệt phái của Khổng môn. Cái học của Bách Sa được cái chỗ giữa cái vòng
để ứng phó vô cùng, đó là cái cảnh tượng vậy. Vì người đời tinh thần nở
nang rung động, chạy giong ruổi ra bên ngoài, muốn trở lại chỗ tính tình
của mình mà không có lối vào, thế phải mượn cách hành trì ở chỗ tĩnh mà
tìm lấy cái diện mục bản lai, để làm lấy cái căn cớ an thân lập mệnh, đó là
cái phép quyền tạm vậy. Đến như cái tông chỉ trí tri thì không kể ngữ, mặc,
động, tĩnh, cứ theo nhân tình sự biến, luyện tập cho thấu đến cùng, để quay
về đến cái gốc, ví như loài chân kim vì đồng, chì lẫn lộn, không có lửa nóng
nấu đúc, thì không thành ra tinh thuần được. Cái học của Dương Minh tiên
sinh có ba phép dạy về nhập ngộ: Bởi tri giác mà được, gọi là giải ngộ
解
悟, song chưa ly thoát ra ngoài ngôn thuyên; bởi tĩnh mà được gọi là chứng
ngộ
證悟, song còn phải đợi ở cảnh giới; bởi nhân sự luyện tập mà được,
