không cần phải cầu ở sự phát tán, đáng hiện ra là hiện thành, không cần
phải mượn cái công phu tu chỉnh mà sau mới được. Cái thuyết trí lương tri
vốn là đặt ra để cho người chưa ngộ, hễ khi nào đã tin hẳn được cái lương
tri rồi, thì độc vãng độc lai, như ngọc châu chạy ở trong cái mâm, không đợi
có cai quản câu thúc, mà tự nó không qua được cái quy tắc. Còn như hết
thảy sự đốc tín cẩn thủ là việc căng danh sức hạnh
矜名飾行, đều là việc
bày đặt ra cả.
Cái học tri lương tri là học cho tới đến lương tri. Khi đã tới đến lương tri
rồi, thì không cần có công phu gì nữa, Cho nên ông nói rằng: “Lương tri
không học, không lo nghĩ; cả ngày học là chỉ để phục lại cái thể không học
của lương tri, cả ngày lo nghĩ là chỉ để phục lại cái thể không lo nghĩ của
lương tri. Trong cái vô công phu là có cái chân công phu, chứ không phải
có thêm vào được chút gì vậy. Cái công phu chỉ cầu lấy càng ngày càng bớt
đi, chứ không cầu cho càng ngày càng thêm ra.
Bớt được đến hết, ấy là thành nhân. Cái học thuật của hậu thế chính là trái
lại, cứ càng ngày càng thêm công phu, cho nên cả ngày cần lao, mà cái
bệnh lại càng thêm lên. Nếu quả hay một niệm tinh tinh sáng suốt, lãnh
nhiên tự hội, tới đến chỗ cùng cực cái dụng, mà vẫn không thể hiểu được,
ấy là lời cứu cánh vậy” (Ngữ lục).
Thuở ấy ông thấy bọn đồng môn với ông có nhiều người hiểu cái thuyết
lương tri khác nhau, ông cố phân biện cho rõ những chỗ lầm ấy và nói rằng:
“Cái tông thuyết bàn lương tri, tuy bọn đồng môn không ai dám cải trái lại,
nhưng chưa khỏi mỗi người theo cái tính sở cận của mình mà nghĩ nghị
khác nhau. Có người bảo lương tri không phải là giác chiếu, phải gốc ở sự
quy tịch
歸寂 mới được; như cái gương soi vật, cái thể sáng tịch nhiên mà
đẹp xấu tự nhiên phân biện, nếu ngưng trệ ở sự soi, thì cái sáng lại mờ đi
vậy. Có người bảo lương tri không có hiện thành, có tu chứng rồi mới được
hoàn toàn; như loài kim khoáng, nếu không có lửa nung nâu, thì không
thành loài kim vậy. Có người bảo lương tri là kể từ lúc dĩ phát mà lập giáo,
chứ không phải là cái bản chỉ vị phát vô tri. Có người bảo lương tri vốn
không có lòng dục, theo lòng thẳng mà động, thì không có cái gì là không
phải đạo, không đợi phải thêm cái công tiêu dục. Có người bảo có chủ tể, có
