nhà vua mới mở mang nho học, đặt khoa thi lấy nhân tài. Nho học ở nước ta
từ đó mỗi ngày một thịnh, rồi qua đời Trần, đời Lê thì thật thịnh vậy.
Sự mở mang Nho học. Trong khoảng Ngô, Đinh, Tiền Lê và sơ diệp nhà
Lý, sự học ở nước Việt Nam ta theo lối học của nhà Đường. Nho học, Lão
học và Phật học đều thịnh cả, mà nhất là Phật học lại thịnh hành ở chỗ dân
gian lắm. Thuở ấy những người có văn học thường là bọn tăng lữ, nhân
tụng kinh và học đạo mà giỏi nghề làm văn. Cũng vì thế cho nên lúc lý sơ
hễ có sự giao thiệp với nước Tàu, thì nhà vua hay dùng những người tu
hành để viết các thư từ. Đến đời vua Lý Thánh Tông (1034 - 1072) mới làm
văn miêu thờ Chu Công, Khổng Tử và thất thập nhị hiền. Vua Lý Nhân
Tông (1073 - 1127) mở khoa thi tam trường để lấy người văn học vào làm
quan. Lúc ấy có Lê Văn Thịnh
黎文盛đỗ đầu, Vua Nhân Tông lại mở nhà
quốc tử giám để đào tạo nhân tài, và đặt Hàn lâm viện có nho giả là Mạc
Hiển Tích
莫顯績 làm chức hàn lâm viện học sĩ.
Đời nhà Trần, vua Thái Tông (1225 - 1258) mở khoa thi tam giáo, nghĩa là
thi những người học Nho, học Lão và học Phật. Ai theo cái học nào mà tinh
thâm đạo lý, thì được cử ra để nhà vua dùng, chứ không chuyên nhất lấy
người nho học. Vua Trần Thái Tông lại mở khoa thi thái học sinh có lấy tam
khôi, là trạng nguyên, bảng nhãn và thám hoa, và đặt Quốc học viện để
giảng dạy tứ Thư và ngũ Kinh. Đến cuối đời nhà Trần, vua Duệ Tông (1374
- 1377) mở đình thí lấy tiến sĩ xuất thân. Vua Thuận Tông (1388 - 1398) thi
cử nhân, lệ cứ năm trước thi hương, năm sau thi hội rồi vào thi đình, để
chọn lấy tam khôi. Phép khoa cử đến đời nhà Trần đã rất đủ và đại khái theo
phép thi của nhà Nguyên bên Tàu, dùng văn chương mà lấy kẻ sĩ, vậy nên
văn học ở nước ta từ đó về sau rất thịnh.
Sau khi nhà Hồ cướp ngôi nhà Trần rồi, nhà Minh sang chiếm cứ nước ta,
đặt học quan ở các phủ, châu, huyện và đem cái học của Tống nho dạy
người mình và lấy những sách Tứ Thư, Ngũ Kinh của họ Trình, họ Chu đã
chú thích, cùng sách Tính Lý truyền bá ra khắp mọi nơi. Cái học của Trình,
Chu từ đó càng ngày càng thịnh vậy.
Vua Thái Tổ nhà Lê đánh nhà Minh, khôi phục lại được nước nhà, rồi ngài
hết lòng lo mở mang việc học, lập nhà quốc tử giám ở Kinh đô để cho con
