mà sự hành vi thì vẫn giữ có chừng mực, không thiên lệch về một bên nào,
khiến sự nhân sinh của các hạng người đều được chỗ an vui. Ta nên nhớ
rằng, cái nghĩa chữ trung dung của Nho giáo là cốt giữ cái chừng mực vừa
phải, mà vẫn có cái nghị lực rất mạnh, chứ không phải trung dung là ủy mị,
giả trá như cách hành động của bọn hương nguyện. Vậy muốn biết cho rõ
cái học thuật của Nho giáo thì phải xét cả phương diện triết lý và phương
diện kinh thế.
Về phương diện triết lý, thì Nho giáo với Lão giáo và Phật giáo có cái tư
tưởng đại đồng, tiểu dị. Căn do bởi các học thuyết ấy đều theo một cái lý
đơn nhất và theo một chủ nghĩa thiên địa vạn vật nhất thể. Vạn vật đều bởi
cái lý đơn nhất tuyệt đối mà ra. Lý đơn nhất ấy gọi là Thái Cực, là Đạo, là
Trời, là Tâm, muốn đặt ra tên gì mà gọi cũng được, nhưng chung quy vẫn là
một. Lý ấy phát ra bằng hai cái khí tương đối, gọi là âm, dương. Âm, dương
điều hòa với nhau mà sinh hóa ra vạn vật. Vạn vật bẩm thụ cái lý ấy, cái khí
ấy, cho nên mới có cái chiêu minh linh giác mà biết có người, có ta, có vũ
trụ.
Cái chiêu minh linh giác ấy với cái chiêu minh linh giác bản nhiên của Thái
Cực là đồng một thể, cho nên Nho giáo nói “Nhất dĩ quán chi
一以貫之”
nói “đạo nhất nhi dĩ hỹ
道一而已矣” đều là một nghĩa ấy cả. Lão học cũng
nói thế, Thiền học cũng nói thế. Bởi vậy ta dám nói quyết rằng: Nho, Lão
và Phật cũng đồng một gốc cả. Xem như Khổng Tử gặp Lão Tử chỉ khen là
“kỳ do long gia
其犹龍家”, chứ chưa hề có lời chê bai phỉ báng, là bởi
Khổng và Lão cùng hiểu một lý như nhau, cùng theo một cái học hình nhi
thượng.
Cái học hình nhi thượng của Nho giáo chỉ có Tống nho mới thật hiểu tới,
cho nên nói rằng Tống nho nối được cái đạo thống của Khổng, Mạnh không
phải lời nói quá đáng vậy. Về sau Thanh nho có người cho Tống nho là một
thứ học “Nho biểu Phật lý
儒表佛理” thật là không hiểu cái phần hình nhi
thượng học của Nho giáo.
Nho, Lão, Phật tương đồng với nhau ở chỗ hình nhi thượng học mà tương
dị với nhau ở chỗ hình nhi hạ học. Phật học tuy phát tích ra ở xứ Ấn Độ,
nhưng cái tư tưởng của phái Đại thặng không khác gì Lão học là mấy. Còn
