NHO GIÁO - Trang 605

như Nho với Lão đều cùng đồng thời phát minh ra ở nước Tàu. Song Lão
thì cứ đứng ở trong cái phạm vi hình nhi thượng mà quan sát thế sự, nào
vạn tượng là ảo ảnh không cần phải lao tâm khổ tứ, chỉ vụ lấy sự thanh tĩnh
vô vi để cùng vui thú với cuộc biến đổi tự nhiên của tạo hóa, mà ngao du
cho thỏa cái tâm ý của mình, chứ không thiết đến việc đời. Bởi vậy mới
thành ra cái chủ nghĩa yếm thế và cái thuật tu luyện của bọn đạo sĩ. Nho thì
cho vạn vật đã sinh ra, là phải theo cái đạo tự nhiên mà hành động, ai cũng
phải đem cái sở tri, sở năng của mình mà làm sự ích lợi cho nhân chúng, lấy
việc thiên hạ quốc gia làm cái nghĩa vụ của mình. Bởi vậy cho nên Nho
giáo rất chú trọng ở phần hình nhi hạ, mà thành ra cái học rất quan thiết đến
việc giáo dục và việc chính trị, gọi chung cả là việc kinh tế.
Về phương diện giáo dục thì Nho giáo theo cái quan niệm cho cái tính bản
nhiên của Trời phú cho người ta là chí thiện, Bởi có cái tính ấy cho nên ai
sinh ra cũng có sẵn tứ đoan là trắc ẩn, tu ố, từ nhượng, thị phi, tức là cái
mối đầu của nhân, nghĩa, lễ, trí. Người ta sở dĩ có điều ác là tại để cái tư
tâm, tư dục che lấp mất tứ đoan ấy. Vậy sự giáo dục là cốt gây nuôi lấy cái
thiện đoan và tài chế cái ác đoan. Người nào thực tiễn được những điều
nhân, nghĩa, lễ, trí, là người quân tử có cái phẩm giá rất tôn quý.
Quân tử là bậc người công chính, biết rõ cái đạo của trời đất mà hành động
rất hợp với đạo làm người. Bởi vậy Nho giáo lấy quân tử là bậc người lý
tưởng hoàn toàn làm tiêu biểu. Muốn gây nên hạng người ấy, thì trước hết
phải dựng cái nền đức dục cho vững vàng để khải phát tâm tính của người
ta, rồi sau lấy lục nghệ mà luyện tập cái trí dục để ứng dụng ở đời. Việc ứng
dụng ở đời hệ trọng hơn cả là việc thiên hạ quốc gia, tức là việc chính trị
vậy.
Đã có xã hội tất phải có thể thống, kỷ cương, có lễ nghĩa, trật tự, có luân
thường, đạo đức, để giữ cái nền dựng nước cho chắc chắn, và có vua quan
để thống trị nhân chúng. Trong một nước mà vua ra vua, tôi ra tôi, cha ra
cha, con ra con, anh ra anh, em ra em, vợ chồng ra vợ chồng, thì nước trị;
trái lại thì nước loạn. Vậy nên Nho giáo nói chính trị là phải nói cả giáo
dục. Phàm là người làm dân đã có giáo dục, thì biết có nghĩa vụ và quyền