lợi, biết trọng lễ nghĩa và trật tự. Người làm vua, làm quan có giáo dục thì
biết rõ cái chức trách của mình, không làm những điều tàn ngược.
Nho giáo sở dĩ chú trọng ở người làm vua, làm quan là bởi vận mệnh của
nước thịnh hay suy quan hệ ở những người ấy. Những người ấy mà không
có giáo dục, không biết nhân, nghĩa, lễ, trí, thì thành ra một bọn đạo tặc
dùng cái cơ thuật gian trá để làm hại thiên hạ, Thiên hạ là của chung của
thiên hạ, chứ không phải riêng gì của ai, kẻ đạo tặc chiếm giữ lấy làm của
riêng mình, mà không nghĩ đến sự lợi hại của thiên hạ, thì thiên hạ có cái
quyền được trừ bỏ đi, như một đứa độc phu. Vậy cái uy quyển chính đáng
của những bậc nhân quân là do ở sự chịu mệnh trời mà giữ cái hạnh phúc
cho muôn dân. Khi nào kẻ nhân quân không làm được cái chức vụ ấy nữa,
là cái mệnh trời hết rồi, dù có lấy thế lực mà áp chế, thì cũng chỉ là cái thế
lực của lũ đạo tặc mà thôi, cho nên Nho giáo vẫn cho kẻ nhân giả được điếu
dân phạt tội. Bởi thế Mạnh Tử nói rằng: “Dân vi quý, xã tắc thứ chi, quân vi
khinh
民爲貴, 社稷次之,君爲輕”. Cũng vì thế mà Khổng Tử “tổ thuật
Nghiêu Thuấn, hiến chương Văn, Vũ
祖术堯舜, 憲章文武” là có ý tôn quý
những đấng thánh quân hiền chúa đã biết lấy đạo chí công mà trị thiên hạ,
chứ không lấy thiên hạ làm riêng của mình.
Người làm quan giúp vua để trị thiên hạ cũng phải theo cái ý nghĩa ấy mà
đem vua vào con đường đạo lý, và để làm cái phương châm cho sự hành vi
của mình. Ai không có giáo dục không thể đứng vững được ở cái chỗ dễ
nghiêng lệch ấy. Xem vậy thì việc giáo dục và việc chính trị của Nho giáo
quan hệ với nhau mật thiết lắm.
Việc giáo dục của Nho giáo lại lấy đức dục làm gốc, và lấy trí dục làm
ngọn. Cái gốc có bền chặt, thì cái ngọn mới tươi tốt. Có đức dục thì nghĩa lý
thấm thía vào lòng người ta, làm cho tự mình bỏ được cái bụng gian tà.
Người có học hạnh thường phải bó mình ở trong cái phạm vi danh giáo,
thành thử cái tà tâm mà có sinh ra, thì cũng không trưởng thành lên được.
Ấy thật là cái công của Nho giáo, dẫu người ta không hoàn toàn thực hành
được cái đạo của thánh hiền, nhưng cũng gây được cái phong khí rất hay ở
trong xã hội vậy.
