NHỮNG BÍ ẨN ĐẰNG SAU CÁC CUỘC THÁNH CHIẾN TẠI VIỆT NAM - Trang 53

"Nhà Lý có công làm cho nước Nam ta nên được một nước cường-thịnh:
ngoài thì đánh nước Tàu, bình nước Chiêm, trong thì chỉnh-đốn việc võ-bị,
sửa-sang pháp-luật, xây vững cái nền tự-chủ. Vì vua Cao-tông hoang chơi,
làm mất lòng người, cho nên giặc-giã nổi lên, loạn thần nhiễu sự. Vua Huệ-
tông lại nhu-nhược bỏ việc chính-trị, đem giang-sơn phó-thác cho người
con gái còn đang thơ-dại, khiến cho kẻ gian-hùng được nhân dịp mà lấy
giang-sơn nhà Lý và lập ra cơ-nghiệp nhà Trần vậy.
"Nhà Trần làm vua nước Nam ta kể từ Trần Thái Tông đến Trần Thiếu Đế,
với 12 ông vua, được 175 năm, công việc trong nước sửa sang được nhiều,
chính trị luật lệ đều chỉnh đốn lại, học hành thi cử thì mở mang rộng thêm
ra. Lại chống với nhà Nguyên giữ được giang sơn, lấy đất Chiêm Thành
mở thêm bờ cõi, thật là có công với nước Nam. Nhưng chỉ có điều luân
thường trong nhà thì bậy: cô cháu, anh em, trong họ cứ lấy lẫn nhau, thật là
trái với thế tục.
"Còn như cơ nghiệp nhà Trần xiêu đổ là tại vua Duệ Tông và vua Nghệ
Tông. Dụ Tông thì hoang chơi, không chịu lo gì đến việc nước và lại làm
loạn cả cương kỷ để đến nổi dân nghèo nước yếu. Nghệ Tông thì không
biết phân biệt hiền gian để kẻ quyền thần được thế làm loạn, thành ra tự
mình nối giáo cho giặc, tự mình làm hại nhà mình vậy."26
Về phương diện đạo lý, trong thời gian Phật Giáo trở thành quốc giáo,
Chánh Pháp được phục hưng, tăng sĩ tham chánh và làm Quốc Sư, mà để
những chuyện "loạn nhân luân như thế" xẩy ra thì thật đáng tiếc.
Như vậy, Phật Giáo đã có một thời tham chánh lâu dài, vua sùng đạo Phật
và một số về sau trở thành Thiền sư, Phật Giáo là quốc giáo, một phần ba
tài sản quốc gia về tay nhà chùa (theo Trương Hán Siêu), các cao tăng của
Phật Giáo được chọn làm Quốc Sư giúp vua trị nước, số tăng ni gần bằng
số đinh phu (theo báo cáo của Nho sĩ Đàm Dĩ Mộng), nhưng dưới thời Phật
Giáo tham chánh có rất nhiều chuyện đáng tiếc xẩy ra, đưa tới sự sụp đổ
của nhà Lý rồi nhà Trần, kéo theo sự suy đồi của Phật Giáo. Nếu Phật Giáo
có sức "hóa giải vạn năng," như Phan Quốc Độ và Lý Khôi Việt đã rêu rao,
tại sao những lúc cờ đã tới tay như thế, các Thiền Sư Phật Giáo không giúp
nhà Lý, nhà Trần và Phật Giáo bền vững và biến đất nước thành một "Con