Bộ phái nào cũng cố gắng tìm cho ra một chủ thể và mỗi bộ phái đặt tên
riêng cho cái chủ thể ấy. Trong công cuộc tìm kiếm, các bộ phái đã đi vào
lãnh vực của hình nhi thượng học (métaphysique), tức là lãnh vực siêu hình
học.
Trong thời Đức Thế Tôn còn tại thế, Ngài không muốn các đệ tử của mình
đi vào siêu hình học tại vì như thế sẽ mất thì giờ rất nhiều. Chúng ta có
những khó khăn, những khổ đau, những vấn đề thực tế thì phải nên tập trung
tâm ý vào đó để giải quyết và chuyển hóa. Nhưng sau khi Đức Thế Tôn
nhập diệt thì các đệ tử của Ngài, vì thiếu Thầy nhắc nhở nên đã đi vào lãnh
vực siêu hình học quá sâu. Có một sự đòi hỏi từ giới học giả cũng như từ
giới quần chúng là phải chứng minh cho được nhân quả, nghiệp báo, luân
hồi và sự tu chứng. Tông phái nào cũng muốn đi tìm một chủ thể, nhưng
một mặt khác họ cũng muốn trung thành với Đức Thích Ca, nên đã cố giữ
lại cái giáo lý vô thường và vô ngã. Họ vẫn cho vạn vật là vô thường, vô ngã
nhưng đứng về phương diện bất khả tư, bất khả nghì thì có một cái gì đó có
thường có ngã để làm nền tảng.
Đức Thế Tôn, khi còn tại thế, cũng có đề cập tới vấn đề đó. Ngài nói về
Niết bàn. Câu nói này rất nổi tiếng, trích trong kinh Như Thị Ngữ:
“Này các tỳ kheo, có một cái không sinh, không diệt, không có, không
không, không còn, không mất, không bên này, không bên kia. Nếu không có
cái đó thì những cái có sinh, có diệt, có có, có không, có còn, có mất, có bên
này, có bên kia, không có chỗ nào để trở về”.
Đối tượng tìm kiếm của các bộ phái sau này là chính cái đó.
1. Đầu tiên là Độc Tử Bộ (Vātsīputrīya), Độc Tử Bộ chủ trương thắng
nghĩa Bổ đặc già la (pudgala). Bổ đặc già la là con người. Khi ăn thì không
phải cái miệng ăn mà là con người ăn; khi thấy không phải con mắt thấy mà
là con người thấy; khi tạo nghiệp thì phải có người tạo nghiệp; khi tu chứng
thì phải có người tu chứng. Người đó (chủ thể đó) được gọi là Bổ đặc già la
(pudgala). Pudgala này không phải là cái ngã thường mà thế gian hay chấp,
nó có tính cách thắng nghĩa (super), không thể nắm bắt được bằng trí năng
của chúng ta. Nó thuộc về phạm vi bất khả tư nghì. Chúng ta không thể nào
