tới, có đi. Sống trên bình diện tích môn, người ta có thể bị kéo đi bởi thế giới
hiện tượng, người ta lo sợ, tuyệt vọng. Nhưng nếu tiếp xúc được với bản
môn, với Niết bàn thì tất cả những lo sợ, tuyệt vọng đó tan biến. Cũng như
sóng: Sóng có lên, có xuống, có lớn, có nhỏ và sóng đau khổ vì sự lên,
xuống, lớn, nhỏ đó. Nhưng nếu sóng biết sóng chính là nước thì dù có lên
hay xuống nó cũng vui. Vì vậy, Tam pháp ấn phải diễn bày được hai mặt
của thực tại là tích môn và bản môn. Tích môn là thế giới của hiện tượng
(phénomènes) và bản môn là thế giới của bản thể (noumène). Tam pháp ấn
chính xác nhất là vô thường, vô ngã và Niết bàn. Bỏ Niết bàn ra là một sự
thiếu sót. Giáo lý mà không có Niết bàn thì không có giải thoát, giáo lý đó
không mang chữ ký của Đức Thế Tôn.
Một trong những giáo lý căn bản của đạo Bụt là giáo lý Tứ diệu đế. Tứ
diệu đế bắt đầu bằng khổ và phần lớn trong chúng ta bị trói buộc vào danh
từ. Bụt đã nói khổ rồi thì chúng ta phải tìm cách chứng minh rằng cái gì
cũng khổ, đời là bể khổ, để chứng tỏ là Bụt nói đúng. Đói cũng khổ, no cũng
khổ, bận rộn cũng khổ, rảnh rang cũng khổ, tất cả đều phải khổ hết, nói như
thế thì mới đúng theo lời Bụt dạy. Như vậy chúng ta không phải là học trò
thông minh của Đức Thế Tôn. Bụt dạy cái khổ có mặt đó nhưng chúng ta
phải nhìn vào cái khổ đó để tìm ra được sự thật thứ hai là tập đế, tức là
nguyên nhân đưa đến cái khổ. Nếu chúng ta chạy trốn khổ đau thì không bao
giờ chúng ta tìm được nguyên nhân, chúng ta không bao giờ chuyển hóa
được khổ đau. Khổ là một sự thật và là một sự thật rất cao quí, không có khổ
thì chúng ta không thể nào chế tác cái hiểu và cái thương được.
Người ta nói, khổ thì có gì là cao quí mà gọi là diệu đế, mà gọi là thánh
đế? Nhưng không có khổ thì làm gì có hiểu và thương? Chúng ta đã từng
nghe nói rằng là người tu mình phải tự nhắc lại hoài câu “đời là khổ” để
giúp mình đừng lảng vảng tới những khu vực của đam mê và dục vọng mà
rước khổ vào thân. Nhưng nếu chúng ta thiếu thông minh thì điều đó có thể
thành ra một giáo điều.
Đặc tính của thế giới hiện tượng là vô thường và vô ngã. Khi tiếp xúc
được tính vô thường và vô ngã một cách sâu sắc thì ta tiếp xúc được Niết
