The pudgalas are neither the same as the skandhas nor different from the
skandhas.
La personne est ni identique aux aggrégats, ni différente des aggrégats
(elle existe ni dans les aggrégats ni en dehors des aggrégats).
Bổ đặc già la tức là con người, là cái ngã. Độc Tử Bộ chủ trương có một
con người, có một cái ngã, có một chủ thể tạo ra nghiệp và thọ hưởng nghiệp
quả tốt hay nghiệp quả xấu. Cái ngã đó không phải là năm uẩn, cũng không
phải ở ngoài năm uẩn.
Phi tức phi ly có nghĩa: Không phải là cái đó, cũng không phải khác với
cái đó. Cái ngã có phải là năm uẩn không? Nó không hẳn là năm uẩn. Cái
ngã đó là cái khác với năm uẩn? Nó cũng không phải khác với năm uẩn. Nó
vừa khác vừa không khác, nó vừa là vừa không là (phi tức phi ly uẩn). Tức
uẩn nghĩa là là uẩn, ly uẩn nghĩa là không là uẩn. Pudgala đó có phải là uẩn
không? Nó không là uẩn. Như vậy nó có phải là một cái gì hoàn toàn không
dính gì tới uẩn không? Cũng không phải. Nó không phải là uẩn mà cũng
không phải là không uẩn. Đó là chủ trương căn bản của lý thuyết này.
Ngã không là năm uẩn tại vì năm uẩn có sự hoại diệt. Nếu ngã là năm uẩn
thì ngã cũng bị hoại diệt, vì vậy ngã không phải là năm uẩn. Nhưng nếu nó
hoàn toàn không dính líu gì tới năm uẩn thì làm sao nó sử dụng được năm
uẩn? Vì vậy tuy ngã không phải là năm uẩn nhưng nó không hoàn toàn tách
rời khỏi năm uẩn. Cái ấy gọi là phi tức phi ly (không là cũng không không
là). Ly là lìa ra, là một cái hoàn toàn độc lập.
Một trong những ví dụ mà Độc Tử Bộ đưa ra là lửa và củi (nhiên và khả
nhiên), fire and fuel, tức là cái đốt và cái bị đốt. Khi một khúc củi đang cháy,
chúng ta thấy khúc củi là uẩn (khả nhiên) và ngã là lửa (nhiên). Lửa không
phải là củi nhưng ngoài củi thì nó không thể tồn tại được. Lửa không phải là
củi nhưng nó không hoàn toàn tách rời khỏi củi. Lửa không hẳn là củi vì lửa
không tự mình đốt được, phải có củi lửa mới có thể đốt. Lửa có khả năng
đốt, soi sáng, làm cho nóng lên, những khả năng đó củi không có được. Cái
ngã cần năm uẩn để phát hiện nhưng nó không phải là uẩn.
