Dostoievski!) mà là dựa theo thiên "phóng sự" của ông về trại giam ở
Xibêri: Hồi ức về ngôi nhà của những người chết.
Cũng như Flaubert, Janacek bị quyến rũ vì sự cùng tồn tại của những nội
dung gây xúc động khác nhau trong một cảnh duy nhất (ông biết niềm
quyến rũ kiểu Flaubert của các "mô-típ phản đề"); cho nên ở ông, dàn nhạc
không nhấn mạnh, mà lại thường mâu thuẫn với nội dung xúc cảm của bài
hát. Một cảnh trong vở Con cáo mưu mẹo khiến tôi đặc biệt cảm động:
trong một quán trọ giữa rừng, một người coi khu săn bắn và vợ người chủ
quán trò chuyện: họ nhớ lại những người bạn vắng mặt, người chủ quán
hôm đó lên thành phố, vị cha cố đã dọn đi nơi khác, một người đàn bà mà
người thầy giáo phải lòng vừa mới lấy chồng. Cuộc trò chuyện hoàn toàn
tầm thường (chưa bao giờ, trước Janacek, ta thấy ở một cảnh nhạc kịch một
tình thế ít kịch tính và tầm thường đến thế), nhưng dàn nhạc lại tràn đầy
một nỗi buồn nhớ gần như không chịu nổi, đến nỗi cảnh ấy trở thành một
trong những khúc bi thương đẹp nhất từng được viết ra về sự phù du của
thời gian.
9
Suốt mười bốn năm, giám đốc nhà hát nhạc kịch Praha, một ông Kovarovic
nào đó, chỉ huy dàn nhạc và nhà soạn nhạc dưới hạng xoàng, đã từ chối vở
Jenufa. Nếu cuối cùng ông ta đã nhượng bộ (năm 1916 chính ông chỉ huy
buổi trình diễn ra mắt của Jenufa ở Praha), thì ông ta vẫn không ngừng
nhấn mạnh tính tài tử của Janacek, và đã đưa vào dàn bè nhiều thay đổi,
nhiều chỗ sửa chữa trong phối nhạc, và thậm chí cả nhiều chỗ xóa bỏ.
Janacek không phẫn nộ? Có, đương nhiên, song như ta biết, mọi sự đều phụ
thuộc vào tương quan lực lượng. Và ông là kẻ yếu. Ông đã 62 tuổi và gần
như vô danh. Nếu ông chống lại quá, ông có thể sẽ phải chờ đợi mười năm
nữa buổi ra mắt vở nhạc kịch của mình. Vả chăng, ngay cả những người
ủng hộ ông, mà thành công bất ngờ của vở diễn đã làm cho sảng khoái, đều
nhất trí: Kovarovic đã làm một công việc tuyệt vời! Chẳng hạn, cảnh cuối
cùng!
Cảnh cuối cùng: sau khi người ta đã tìm được đứa con hoang của Jenufa bị
