Thoạt đầu anh chống lại, nhưng một lúc sau lại tự bảo: "Ðiều duy nhất
mình có thể làm lúc này [...] là giữ được sự minh bạch trong suy luận của
mình cho đến cùng [...] lúc này mình có nên tỏ ra là mình chẳng hiểu gì sất
suốt cả một năm vụ án? Mình có nên ra đi như một tên ngu xuẩn chẳng
hiểu gì hết?..."
Rồi, anh thấy mấy viên cảnh sát đang đi bách bộ đằng xa. Một tên trong số
chúng đến gần cái nhóm trông có vẻ đáng ngờ này. Lúc đó, K. tự mình lôi
cả hai vị nọ bỏ chạy để thoát khỏi đám cảnh sát có thể gây rối và có thể,
biết đâu, ngăn cản cuộc hành hình đang chờ anh.
Cuối cùng, họ đến nơi; các vị nọ chuẩn bị cắt cổ anh và lúc đó một ý nghĩ
(sự tự phê bình tối hậu của anh) thoáng qua trong đầu K.: "Bổn phận của
anh là phải tự mình cầm lấy con dao này [...] và tự đâm vào người." Và anh
lấy làm tiếc về sự yếu đuối của mình: "anh không thể hoàn toàn chứng
minh khả năng của mình, anh không thể cất hết gánh nặng công việc cho
nhà cầm quyền; trách nhiệm của cái tội lỗi cuối cùng này thuộc về kẻ đã
không cho anh có được sức mạnh còn lại cần thiết".
Con người có thể được coi là đồng nhất với chính mình trong bao nhiêu
lâu?
Bản sắc của các nhân vật của Dostoievski nằm trong hệ tư tưởng riêng của
họ, bằng cách này hay cách khác nó xác định cách ứng xử của họ. Kirilov
hoàn toàn đắm mình trong cái triết lý tự vẫn của anh mà anh coi là biểu
hiện tối thượng của tự do. Kirilov: một tư tưởng trở thành người. Nhưng
con người trong đời sống thực có phải là hình chiếu trực tiếp của hệ tư
tưởng riêng của mình không? Trong Chiến tranh và hòa bình, các nhân vật
của Tolstoi (nhất là Pierre Bézoukhov và André Bolkonsky) cũng có một
đời sống trí tuệ rất phong phú, rất phát triển, nhưng nó biến đổi, thay hình
đổi dạng, đến nỗi không thể xuất phát từ những tư tưởng của họ mà xác
đinh được chúng, những tư tưởng này, trong mỗi giai đoạn của đời họ, lại
khác nhau. Như vậy Tolstoi cung cấp cho chúng ta một quan niệm khác về
con người là gì: một hành trình; một con đường quanh co; một cuộc du
hành trong đó các giai đoạn nối tiếp không chỉ khác nhau, mà thường lại
