NHỮNG DI CHÚC BỊ PHẢN BỘI - Trang 72

Kazimierz Brandys đã sống ở Ba Lan 65 năm, ông đã định cư ở Paris từ vụ
đảo chính của Jaruzelski năm 1981. Ông chỉ viết bằng tiếng Ba Lan, về chủ
đề Ba Lan, tuy nhiên, ngay sau năm 1989 khi không còn lý do chính trị gì
để ở lại nước ngoài, ông vẫn không trở về Ba Lan (điều đó tạo cho tôi niềm
vui thỉnh thoảng được đến thăm ông).
Cái nhìn thoáng qua đó trước hết phát lộ ra vấn đề nghệ thuật của một
người di tản: các khối bằng nhau về số lượng trong cuộc sống một người di
tản không có trọng lượng như nhau nếu chúng thuộc về tuổi trẻ hay tuổi
trưởng thành. Nếu tuổi trưởng thành phong phú hơn và quan trọng hơn đối
với cuộc sống cũng như đối với hoạt động sáng tạo, thì siêu thức, ký ức,
ngôn ngữ, toàn bộ nền tảng của sự sáng tạo lại hình thành rất sớm; đối với
một người thầy thuốc, điều đó chẳng thành vấn đề gì cả, nhưng với một nhà
tiểu thuyết, một nhà soạn nhạc, xa rời nơi trí tưởng tượng, những ám ảnh
của anh ta, tức những chủ đề cơ bản của anh ta gắn liền, có thể gây nên một
thứ vết xé. Anh ta phải huy động toàn bộ sức lực của mình, toàn bộ mưu
mẹo của người nghệ sỹ của mình để biến những thua thiệt của tình thế đó
thành những chủ bài.
Sự di tản cũng khó nhọc cả trên quan điểm thuần túy cá nhân: bao giờ
người ta cũng nghĩ đến nỗi đau khổ nhớ quê hương; nhưng còn tệ hơn, là
đau khổ của sự tha hóa; từ Ðức die Entfremdung diễn tả điều tôi muốn chỉ
ra rõ hơn: quá trình trong đó những gì gần gũi trở nên xa lạ. Người ta
không phải chịu sự Entfremdung đối với đất nước mình di tản đến: ở đó,
quá trình ngược lại: những gì xa lạ, dần dần, trở nên quen thuộc và thân
thiết. Sự xa lạ trong hình thức chướng tai gai mắt, gây sững sờ của nó,
không phát lộ ra ở một người đàn bà không quen biết mà anh đi chài, mà
chỉ ở một người đàn bà, ngày trước, từng là của anh. Chỉ sự trở về quê
hương sau một thời gian xa cách lâu dài mới có thể làm phát lộ ra sự xa lạ
cốt yếu của thế giới và sinh tồn.
Tôi thường nghĩ đến Gombrowicz ở Berlin. Ðến việc ông từ chối trở về
thăm Ba Lan. Ngờ vực đối với chế độ cộng sản còn thống trị ở đó chăng?
Tôi không tin là thế: chế độ cộng sản Ba Lan đã phân rã rồi, hầu hết những
người hoạt động văn hóa đã tham gia phe đối lập và hẳn họ sẽ biến cuộc