lại ghi nhận sự liên hệ với các thủ lĩnh Tày là Nguyễn Quảng Khải và Nông Hồng Thạc.
Bắc kỳ tiễu phỉ viết: "Bột dấu quân ở rừng rậm... ẩn nấp nơi thung lũng, không có nơi nào
là không có, chuyên dựa vào thổ dân" (Nguyễn Phan Quang 1986: 112). Khởi nghĩa Cao
Bá Quát có sự tham gia tích cực của các lang đạo Mường họ Đinh Công và Bạch Công.
Ngay cả khi mưu sự khởi nghĩa tập thể của Quát bại lộ, chỉ duy nhất có quân Mường Thái
Mỹ Lương của Đinh Công Mỹ là sát cánh cùng ông thánh Quát hay chữ chí cao nhưng
phận mọn. Khởi nghĩa Phan Bá Vành thì ghi nhận có mấy ngàn quân thượng du Thanh Hóa
do thủ lĩnh mường Ba Hùm lãnh đạo. Ngoài ra, sát cánh bên giặc Vành luôn có các lang
đạo Mường như Lang Đình, Đốc Chiến. Như thế, điểm khái lược vài nét, vẫn có thể dễ
dàng nhận thấy, các lang đạo Mường, thổ ty Tày đã có sự "tích cực nguy hại" cho ữiều đình
Nguyễn đồng bằng. Và cho dù nhận ra dã tâm của các thủ lĩnh Mường Sơn Âm, Mỹ
Lương, hay sự nguy hiểm của Bảo Lạc nhưng nhà Nguyễn đã không thể vươn quyền lực
lên cao để kiểm soát tình hình. Thêm một bằng chứng cho nhận định này, về căn cứ Bảo
Lạc và khởi nghĩa Nông Văn Vân - cuộc khởi nghĩa mà có sử gia nhận đinh: "vừa là một
cuộc biêu dương lực lượng đời tự trị của người Tày chống lại chủ nghĩa độc tài chuyên chế
của triều đình Huế vừa là một phản ứng dữ dội của các dân tộc ít người miền núi chống lại
sự tham nhũng của các quan chức từ đồng bằng tới" (Lê Thành Khôi 2014: 450). Cuộc khởi
nghĩa đã làm khốn khổ quân tướng nhà Nguyễn. Nhà Nguyễn dù sau đó đã dẹp được bạo
loạn, nhưng họ Nông vẫn không mất đi địa vị làm chủ Bảo Lạc và vùng phụ cận. Một
trường hợp thú vị và đặc biệt là hành trạng của tri châu Đại Man (Na Hang - Lâm Bình
ngày nay) "cao lớn râu dài" Nguyễn Quảng Khải. Vị thổ ty Tày này được lệnh triều đình ủy
thác cùng một số quan chức đem quân lên Bảo Lạc, đọc bản cáo trạng buộc tội cho Vân
nghe để cách chức Vân, và "phần thưởng lớn" cho Khải là ông sẽ được thay thế vị trí của
Vân làm chủ cả miền Bảo Lạc. Nhưng Nguyễn Quảng Khải đã không phản bội lại tộc
người mình thuộc về. Khải đã mật báo cho Vân và cùng Vân quay giáo nổi loạn chống lại
triều đình. Suốt cuộc nổi loạn của Vân, Khải đã sát cánh và là một trong những con bài chủ
quan trọng trong cuộc nổi loạn mà người Tày cầm trịch. Bài cọi Nguyễn Quảng Khải ở Na
Hang ghi nhớ chiến công hai người anh hùng: "Hai tướng (Vân và Khải) áp quân binh
chém giết/ Quân triều đình thây chết ngổn ngang/ Vua minh Mạng thua trận tan hoang..."
(Nguyễn Phan Quang 1986: 201). Khi Vân bị diệt
, Khải vẫn tiếp tục chiến đấu và về
sau, lại liên kết với hậu duệ của Vân ở Bảo Lạc nổi dậy chống triều Nguyễn. Khải và con
cháu Vân, như thế, vẫn bình yên vô sự, vẫn giữ được quyền lực của mình bất chấp sự can
thiệp và đàn áp của triều Nguyễn. Điều ấy cho thấy tính chất địa-chính trị lợi hại của tòa
thành thiên nhiên núi non giúp cho các tộc người thế lực thuộc sức mạnh vùng núi thấp giữ
vững sự tự trị. Sự bất lực của quân đội triều Nguyễn thể hiện ở lời lẽ sau: "Thổ dân đã gian
ngoan mờ tối như thế, mà đường rừng núi lại hiểm trở như kia! Mỗi khi xuất quân không
người đưa đường: ngoài thì lạc lõng vì núi sâu chằm rộng, trong thì có khi bị thổ dân gian
