Đối với ông tổng trưởng chiến tranh này, mọi tướng lĩnh đều được ưu
tiên xếp vào hạng những con cua già.
Simon nhắc rằng tướng Robert mới có sáu mươi tư thôi. Anatole
Rousseau đã sáu mươi sáu, bèn hất mớ tóc điểm sương ra phía sau, lim dim
mắt.
- Người ta thường nói binh nghiệp giữ được sức xuân, không đúng đâu.
Nó chỉ giữ được cái xác thôi. Một quân nhân năm mươi tuổi là vất đi rồi.
Tôi không dám to tiếng nói điều đó, nhưng tôi nghĩ như vậy. Tới tuổi đó
phải cho họ về vườn tất. Đầu óc họ mụ mị đi vì cuộc đời ở trại lính, vì cái
nắng cái mưa thuộc địa, vì ngã ngựa, vì những quyển điều lệnh… Tốt mẽ
đấy! Nhưng chất xám trong đầu họ đã hóa đá. Đôi khi cũng được vài người,
… Gallieni, Foch… Nhưng họ là những nhà chiếc lược, cái đó khác. Bằng
chứng hiển nhiên là…
Để giải trí, cuối giờ làm việc, André Rousseau thích triết lý tào lao đôi
chút, phán bảo đôi câu giáo huấn, nhất là đối với Simon mà ông coi là hàng
trí thức.
- … Là vì chẳng khi nào một quân nhân lại trở thành tổng trưởng chiến
tranh giỏi được. Thử nhớ xem. Galliffet đã làm gì? Một chuỗi dài hỗn loạn.
Rồi Lyautey. Được gì nào?... Giữ được sức xuân, đó là tài cai trị, là đấu
tranh chính trị. Ở đây người ta không đánh nhau bằng súng ống, mà đánh
nhau bằng con người. Chắc anh còn nhớ định nghĩa của Bergson về thời
gian đích thực và thời gian cơ giới chứ? Đấy, bọn quân nhân họ sống như
những cái đồng hồ của họ… họ nào đó thời gian đích thực, họ chỉ có thời
gian của đồng hồ. Nào, cho tôi xem danh sách đề nghị hưu trí nào…
Ông lật vài trang, và dừng lại hỏi:
