Thế là người ta liền thay thế đề tài chung chung về Liên Xô, đối tượng
phê phán thường xuyên, bằng đề tài thời vụ của phố xá, thực tế duy nhất
mà khách du lịch được biết đến. Phố xá bỗng nhiên trở thành một lĩnh vực
trung lập, nơi người ta có thể ghi chép mà chẳng có tham vọng kết luận.
Nhưng ta đoán được đó là những ghi chép gì. Bởi lẽ sự dè dặt lương thiện
ấy không hề ngăn cản ông khách du lịch Macaigne ghi nhận trong cuộc
sống trước mắt vài sự cố chẳng hay ho, rất phù hợp để nhắc đến khuynh
hướng tàn bạo của nước Nga Xô-viết: những đầu máy xe lửa Nga nghe cứ
như bò rống không như tiếng còi tàu của chúng ta; các sân ga thì bằng gỗ;
các khách sạn thì bẩn thỉu; có những dòng chữ Tàu trên các toa xe (chủ đề
về hiểm hoạ da vàng); thêm nữa, sự kiện chứng tỏ một nền văn minh cổ lỗ
thật sự, người ta chẳng thấy có những tiệm rượu ở Nga, mà chỉ toàn có
nước lê ép.
Nhưng đặc biệt, huyền thoại phố xá cho phép khai triển chủ đề trọng
đại của mọi huyễn hoặc chính trị tư sản: dân chúng không ưa chế độ. Mà
nếu dân chúng Nga được cứu vớt, thì đó cũng như ánh phản chiếu của
những quyền tự do ở Pháp. Một bà già oà lên khóc ư, một công nhân bến
cảng (tờ Le Figaro hoà đồng với dân chúng) tặng hoa cho các vị khách đến
từ Paris ư, điều đó xuất phát từ lòng hiếu khách thì ít, mà chủ yếu là biểu
hiện của hoài vọng chính trị: giai cấp tư sản Pháp đi du lịch là biểu tượng
của nền tự do Pháp, của niềm hạnh phúc Pháp.
Vậy là chỉ duy nhất một lần được vầng mặt trời của nền văn minh tư
bản chủ nghĩa soi sáng nên dân chúng Nga mới có thể được người ta nhận
thấy là hồ hởi, nhã nhặn, hào hiệp. Lúc đó chỉ còn thấy toàn những lợi thế
khi khám phá cách xử sự chan chứa dễ thương của dân chúng: cách xử sự
ấy bao giờ cũng là muốn nói lên cái thiếu sót của chế độ Xô-viết, sự trọn
vẹn của hạnh phúc phương Tây: lòng biết ơn “không sao tả được” của cô
hướng dẫn viên hãng du lịch Intourist đối với ông thầy thuốc (của miền
Passy) đã tặng cô đôi tất ny lông, chính là nói lên nền kinh tế lạc hậu của
chế độ cộng sản và sự thịnh vượng đáng thèm thuồng của nền dân chủ
phương Tây. Bao giờ cũng thế (tôi vừa chỉ ra điều đó khi nói về sách
