Lối phê bình Chẳng-Chẳng
Ở MỘT TRONG những số đầu tiên của tờ L’Express hàng ngày, người
ta có thể đọc bài tuyên bố về nguyên tắc phê bình (không ghi tên tác giả),
đó là một bài tuyệt vời về tu từ học cân đối. Đại ý là phê bình phải làm sao
để “chẳng phải là trò chơi phòng khách, cũng chẳng phải là công vụ đô
thị”; hãy hiểu theo nghĩa nó cần làm sao để chẳng phải là phản động, chẳng
phải là cộng sản, chẳng phải là vô tư, chẳng phải là chính trị.
Vấn đề ở đây là một cơ chế loại trừ kép phần lớn xuất phát từ lòng
cuồng nhiệt đo đếm mà chúng ta đã gặp nhiều lần, và tôi nghĩ là đã có thể
xác định tổng quát như một nét đặc trưng tiểu tư sản. Người ta tính toán các
phương pháp bằng một chiếc cân, người ta đặt chúng lên các đĩa cân, tuỳ
thích, để bản thân mình có thể xuất hiện như vị trọng tài không thiên lệch
được phú bẩm một tâm linh lý tưởng, do đó mà chính xác, như chiếc đòn
cân đánh giá nặng nhẹ.
Những cái tật cần thiết cho thao tác tính toán ấy bắt nguồn từ tính đạo
đức của các từ ngữ được dùng. Theo một biện pháp khủng bố cũ mèm
(chẳng ai thoát khỏi chủ nghĩa khủng bố), người ta phán xét ngay lúc người
ta bắt đầu kêu tên, và cái từ ngữ bị lèn cho tính chất tội lỗi từ trước, tất
nhiên đè trĩu xuống một bên đĩa cân. Chẳng hạn, người ta sẽ đem đối lập
văn hoá với các hệ tư tưởng. Văn hoá là một tài sản cao quý, phổ quát, ở
ngoài các thành kiến xã hội; văn hoá không trĩu nặng xuống. Còn các hệ tư
tưởng là những điều bày đặt của các đảng phái: vậy nào, đặt lên cân! Người
ta để chúng, dưới con mắt nghiêm khắc, ngồi giáp lưng với văn hoá (chẳng
nghĩ rằng văn hoá suy cho cùng vẫn cứ là một hệ tư tưởng). Tất cả diễn ra
như thể một bên là những từ ngữ nặng, những từ ngữ có tật (hệ tư tưởng,
giáo lý, chiến sĩ), làm lệch cán cân bêu riếu; còn bên kia là những từ ngữ
nhẹ, thanh khiết, phi vật chất, cao quý trời cho, tuyệt vời đến mức thoát ra
khỏi quy luật thấp kém của các con số (phiêu lưu, đam mê, cao thượng, đức
hạnh, danh dự), những từ ngữ đứng bên trên lối tính toán buồn tẻ của các
dối trá; loại thứ hai có trách nhiệm lên lớp đạo đức cho loại thứ nhất: một
