Lối phê bình câm và mù
CÁC nhà phê bình (văn học hoặc sân khấu) thường dùng hai lập luận
khá đặc biệt. Lập luận thứ nhất là bất ngờ tuyên bố khó nói về đối tượng
phê bình ấy lắm, vì thế phê bình cũng vô ích. Lập luận thứ hai lâu lâu theo
chu kỳ lại thấy xuất hiện, là tự nhận mình ngu ngốc quá, thô thiển quá nên
không hiểu được một tác phẩm có tiếng là triết lý sâu xa: một bài viết của
Henri Lefebvre
về Kierkegaard
đã khiến những nhà phê bình ưu tú nhất
của chúng ta (và tôi không nói về những nhà phê bình công khai tuyên bố
là ngu ngốc) giả bộ la toáng lên là ngu đần (mà mục đích rõ ràng là để hạ
uy tín Lefebvre bằng cách gạt ông ta vào loại lý trí thuần tuý nực cười).
Vậy tại sao giới phê bình lâu lâu theo chu kỳ lại tuyên bố về sự bất lực
hoặc ngu dốt của họ? Chắc chắn không phải vì khiêm tốn: chẳng gì thoải
mái hơn khi người nào đó thú nhận mình không hiểu gì về chủ nghĩa hiện
sinh, chẳng gì mỉa mai hơn và cũng tự tin hơn khi một người khác ngượng
ngùng thú thật mình không có may mắn được khai tâm triết lý về Cái Phi
thường; và chẳng gì quyết đoán hơn một người nữa biện hộ là khó nói về
thi pháp.
Mọi điều ấy thực ra nói lên rằng người ta khá tự tin vào trí tuệ của
mình khiến cho việc thú nhận mình không hiểu chẳng qua là do tác giả
thiếu trong sáng chứ không phải đầu óc của chính mình thiếu trong sáng:
người ta làm bộ ngớ ngẩn, là để công chúng la ó nhiều hơn, và thế là lôi
cuốn họ một cách có lợi từ chỗ cùng bất lực như nhau đến chỗ cùng trí tuệ
như nhau. Đó là thao tác quen thuộc của các phòng khách Verdurin: “Tôi
đây mà nghề nghiệp đòi hỏi phải thông minh, tôi chẳng hiểu gì về cái đó
cả; thế mà các bạn, các bạn cũng chẳng hiểu gì về cái đó; vậy có nghĩa là
các bạn cũng thông minh như tôi.”
Bộ mặt thật của những tuyên bố mình thiếu hiểu biết theo thời vụ ấy,
chính là huyền hoại ngu dân xưa cũ cho rằng tư tưởng là độc hại nếu nó
chưa được kiểm tra bằng “lương tri” và “tình cảm”; Tri thức, đó là cái ác,
