Nautilus và Con tàu say
TÁC PHẨM của Jules Verne
(mà người ta vừa làm lễ kỷ niệm nhân
dịp tròn năm mươi năm
) sẽ là đối tượng tốt cho việc phê bình về cấu trúc;
đó là một tác phẩm luận đề, Verne đã xây dựng một thứ vũ trụ khép kín
trong bản thân nó, nó có những phạm trù riêng của nó, có thời gian, không
gian, trạng thái trọn vẹn của nó, và thậm chí cả nguyên tắc hiện sinh của
nó.
Nguyên tắc ấy theo tôi dường như là động tác khép kín liên tục. Trí
tưởng tượng của Verne về chuyến du hành xoay quanh việc thám hiểm
trong khuôn viên đóng kín, và sự bắt gặp của Verne với tuổi ấu thơ không
bắt nguồn từ chuyện phiêu lưu thần bí vô vị, mà trái lại từ niềm hạnh phúc
thông thường về cái hữu hạn người ta tìm thấy ở trẻ em say mê những túp
lều và những nhà bạt: tự quây mình lại và ở trong đó, đấy là mơ ước hiện
sinh của trẻ em và của Verne. Màu lý tưởng của ước mơ ấy là cuốn tiểu
thuyết gần như hoàn hảo: Hòn đảo bí ẩn
, ở đó con người – trẻ thơ sáng tạo
lại thế giới, chất đầy nó, rào kín nó, tự nhốt mình trong đó, và tôn vinh nỗ
lực bách khoa ấy bằng tư thế chiếm hữu tư sản: giầy vải đi trong nhà, tẩu
thuốc lá và bên góc lò sưởi, trong lúc ngoài kia bão táp, nghĩa là cái vô hạn,
cứ việc hoành hành vô tích sự.
Verne từng là một người say mê sự sung mãn: ông không ngừng hoạch
định thế giới và bày biện đồ đạc thế giới ấy, làm cho nó đầy ắp như kiểu
một quả trứng; hành động của ông đúng là hành động của một nhà bách
khoa thư thế kỷ XVIII hoặc của một hoạ sĩ Hà Lan: thế giới là hữu hạn, thế
giới thì đầy những vật liệu đo đếm được và liền sát nhau. Nghệ sĩ không thể
có công việc gì khác ngoài lập các bản danh mục, các bản thống kê, và xua
đuổi các xó xỉnh còn bỏ trống, để đưa vào đấy thành hàng thành lối san sát
những sáng tạo và dụng cụ của con người. Verne thuộc hàng ngũ tiến bộ
của giai cấp tư sản: tác phẩm của ông khẳng định không gì có thể thoát
khỏi con người, thế giới, kể cả thế giới xa xôi nhất, cũng chỉ như một đồ
vật trong bàn tay con người, và quyền sở hữu, tóm lại, chỉ là một thời điểm
