Bộ máy thiên tài ấy được coi như sản xuất ra những phương trình.
Nhờ huyền thoại Einstein, thế giới đã thích thú tìm thấy lại hình ảnh tri
thức được công thức hoá. Điều nghịch lý, thiên tài của con người càng
được cụ thể hoá dưới các chủng loại của bộ óc người đó, thì sản phẩm của
phát minh lại càng trở về với tình trạng thần kỳ, càng là hiện thân hình ảnh
bí truyền cổ xưa về sự thông thái khép kín hoàn toàn trong vài con chữ. Có
một điều bí mật duy nhất của thế giới, và điều bí mật ấy chỉ nằm trong một
từ, vũ trụ là một cái két sắt mà nhân loại tìm mã khoá: Einstein gần như đã
tìm ra, đấy là huyền thoại Einstein; người ta thấy lại ở đấy tất cả những chủ
đề nhận thức: tính nhất thể của tự nhiên, khả năng lý tưởng về một thế giới
căn bản hoàn nguyên, sức mạnh khai mở của từ ngữ, cuộc vật lộn từ xa xưa
của một điều bí mật và một ngôn từ, ý niệm cho rằng sự hiểu biết tổng thể
chỉ có thể được phát hiện ra tức khắc, như ổ khoá đột nhiên bật mở sau
hàng ngàn năm hí hoáy chẳng ăn thua. Phương trình có tính chất lịch sử E
= mc², do tính chất đơn giản bất ngờ, hầu như thể hiện đầy đủ ý niệm thuần
tuý về chiếc chìa khoá, trần trụi, dài và hẹp, chỉ bằng một thứ kim loại, mở
dễ dàng như có phép thần thông cánh cửa mà thiên hạ đã loay hoay từ
nhiều thế kỷ. Các tranh ảnh nêu rõ điều đó. Einstein, được chụp ảnh, đứng
bên một chiếc bảng đen đặc kín những ký hiệu toán học nhìn vào thấy ngay
là phức tạp; nhưng Einstein được vẽ, nghĩa là đi vào truyền thuyết, thì tay
vẫn đang cầm viên phấn, vừa mới viết trên chiếc bảng còn trống trơn, như
không chuẩn bị, cái công thức thần kỳ của thế giới. Như vậy là huyền thoại
tôn trọng tính chất các phần việc: sự nghiên cứu theo nghĩa đích thực làm
chuyển động các bánh xe cơ giới, trung khu của nó là một cơ quan hoàn
toàn vật chất chỉ quái dị ở tính chất phức tạp về phương diện điều khiển
học của nó mà thôi; sự khám phá, trái lại, thuộc bản chất thần kỳ, nó giản dị
như một thể nguyên sơ, như một chất bản nguyên, hòn đá tảng của các nhà
huyền bí học, nước nhựa đường của Berkeley
Nhưng vì thế giới cứ tiếp diễn, vì sự nghiên cứu vẫn luôn luôn phong
phú, và cũng vì phải dành phần cho Thượng đế, nên một thất bại nào đấy
của Einstein là cần thiết: Einstein chết, theo như người ta nói, mà chưa xác
