người ta có thể cưỡng lại quỷ sứ hay không, thì chẳng đến phần tác giả phải
quyết định.
Hội nghị của các công chức thiếu một đức tính thiết yếu nhất: cái lương tri
làm cho người ta trông thấy lẽ phải thông thường. Nói chung, những thứ
hội họp này hình như không thích hợp với khí chất chúng ta. Tất cả những
thứ hội họp của ta, từ hội nghị nông dân cho chí hội nghị bác học và gì gì
nữa, đều chẳng có ai đứng đầu, điều khiển cả và kết quả là hoàn toàn vô trật
tự. Vì những lý do khó mà biết được, có lẽ đây là vấn đề khí chất, thì chỉ
những thứ hội họp có mục đích chè chén và chơi bời, như ở câu lạc bộ và
các vôkxan {
Phiên âm theo kiểu Nga từ vauxhall của tiếng Anh, chỉ vũ hội
hay hòa nhạc có ăn uống ngoài trời ở một công viên, nguyên cách ăn chơi
ấy bắt đầu từ một công viên ở Luân Đôn tên là Vauxhall
} khác theo kiểu
Đức, là hợp với chúng ta mà thôi. Dù vậy, chúng ta vẫn chẳng hoài nghi gì
hết: bất cứ lúc nào hễ nghe ai nói đông, nói tây gì, là ta cũng sẵn sàng lập
hội phúc thiện, hội khuyến khích, và có trời biết là những hội gì gì nữa! Sự
nghiệp có thể là tốt đẹp nhất thế giới; nhưng chúng ta vẫn không bao giờ
hoàn thành được. Có lẽ là tại vì mới có được cái sáng kiến về việc gì, là ta
đã cho, rằng phận sự của ta đã làm tròn rồi. Chẳng hạn, ta góp tiền để tổ
chức một hội tế bần; tức thì ta tự hào về thành tích ấy, mở ngay một bữa
tiệc chiêu đãi tất cả các nhà chức trách, nó ngốn hết một nửa số tiền quyên
được; nửa còn lại thì dùng để thuê một tòa nhà lộng lẫy có hệ thống lò sưởi
và người canh gác, để làm trụ sở cho ủy ban. Thế là ủy ban này chỉ còn có
năm rúp rưỡi để chia cho người nghèo; nhưng lại không thể thống nhất ý
kiến về việc chia, vì mỗi ủy viên đều đòi phần cho người mà mình bảo trợ.
Thật ra, cuộc họp mà ta đang nói đây có một tính chất khác: vì cần thiết mà
người ta phải nghĩ ra việc họp; không phải là vì lòng bác ái; việc đem ra
bàn bạc quan hệ thiết thân tới mỗi một công chức, vì mỗi người đều bị một
nguy cơ ngang nhau đe dọa và vì thế mà nhất thiết phải có một lòng đoàn
kết chặt chẽ. Ấy vậy mà việc xảy ra lại ngược hẳn.
