thực chủ nghĩa, vì vào những năm 20 của thế kỷ XIX ở Nga, chủ nghĩa thần
bí cực kỳ thịnh hành: người ta tin tưởng sâu sắc và ngoan cố vào việc xuất
hiện của Quỷ sứ - Phản Cơ đốc. Như đã nói trong Thiên khải luận: nhiều
người cho rằng Napôlêông là con quỷ Phản Cơ đốc ấy; cũng có người trái
lại cho rằng Napôlêông là vị cứu tinh sẽ tiêu diệt quỷ sứ - Phản Cơ đốc là
Nhà nước Nga hoàng, lập ra vương quốc của Chúa trên thế giới này. Ở đây
Gôgôn trộn cả hai thuyết ngược nhau làm một, và như thế là có dụng ý
},
trong cái tên ấy nữa. Vậy thì các công chức của chúng ta mà đã để thì giờ
đoán rằng Tsitsikôp là Napôlêông, cũng chẳng có gì đáng ngạc nhiên cả;
nhưng sau đó thì họ liền thấy rằng óc họ đã tưởng tượng ra lắm cái bậy bạ.
Suy đi, nghĩ lại, bàn ra tán vào chán, rồi họ thấy tốt hơn hết là đem
Nôzđriôp ra mà truy vấn một lần nữa cho thật cặn kẽ. Chính hắn là người
đầu tiên truyền ra cái chuyện linh hồn chết; giao du mật thiết với Tsitsikôp,
ắt hắn biết nhiều về cuộc đời của thằng cha ấy; cho nên cần phải cố khai
thác lấy cái gì ở Nôzđriôp vậy.
Những công chức này thật là lạ lùng; mà số đông người đời cũng vậy! Họ
cho rằng Nôzđriôp là đồ nói dối; họ biết là không thể nào tin được thằng
cha nói khoác ấy, dù chỉ một lời; ấy vậy mà chính hắn lại là người mà họ xô
nhau đến để nhờ giúp. Thật ra, chẳng biết làm thế nào mà hiểu nổi con
người! Kẻ này không tin là có Chúa; nhưng nếu thấy buồn buồn trong mũi,
thì lại tin ngay rằng ngày tận số của mình đã đến. Kẻ kia chê không thèm
đọc một tác phẩm đầy thi vị và ánh sáng, có sự cân đối hòa hợp với vẻ giản
dị thần tiên; nhưng lại lao vào đọc một cuốn sách viết vội vàng mà trong ấy,
thiên nhiên đã bị một kẻ khéo mồm biến dạng, phản bội, cưỡng hiếp; và lấy
làm khoái trá, đi đâu cũng hô lên: “- Đấy, thế mới thật là am hiểu lòng
người!” Kẻ nọ suốt đời ghê sợ các ông thầy thuốc, rút cục lại đi hỏi thuốc
một mụ già chuyên chữa bệnh bằng những lời thần chú và những bãi đờm
có phép thần thông, hay tệ hơn là tự pha chế lấy một thứ thuốc ghê tởm nào
đấy, và chẳng hiểu tại sao lại xem nó là phương thuốc duy nhất, thực sự
thần hiệu đối với chứng bệnh của mình. Các công chức của chúng ta có thể
