nhưng rồi ông ta cũng phải bỏ cuộc và kêu lên: “Có quỷ biết được là hắn
phun ra những chuyện gì”. Và mọi người đều đồng ý rằng câu tục ngữ: Cứ
tha hồ mà vắt một con bò đực, chẳng được giọt sữa nào đâu, là rất đúng.
Thế là các công chức phải chia tay nhau trong một tình thế còn khó chịu
hơn nữa; vì bây giờ thì đã rõ là không thể nào biết được Tsitsikôp là ai cả.
Nhân dịp ấy, người ta có thể nhận thấy con người là cái hạng tạo vật như
thế nào. Con người lúc nào cũng khôn ngoan, tinh ý, thấy rõ lẽ phải trong
công việc của người khác; nhưng trong công việc của chính mình thì lại
không thế; trong những lúc nguy biến của cuộc đời, hắn biết khuyên bạn
những lời chí lý, khiến cho quần chúng phải kêu lên: “- Bộ óc kiên cường
biết bao! Tính khí bất khuất biết bao!”. Nhưng khi mỗi một bất hạnh giáng
xuống bộ óc kiên cường ấy; khi bộ óc ấy phải vật lộn với những khó khăn
của cuộc đời, thì bạn sẽ thấy cái tính khí bất khuất ấy sẽ ra thế nào. Con
người không gì lay chuyển nổi ấy liền sớm lột xác và thành một đứa trẻ con
bạc nhược, một kẻ hèn nhát đáng bỉ, một thứ đồ tồi {
Nguyên văn là fêtiuk,
một tiếng lóng mà Gôgôn đã đưa vào ngôn ngữ văn học Nga
} như
Nôzđriôp vẫn nói.
Tất cả những lời đồn đại, bàn tán, những dư luận ấy, không biết làm sao mà
lại ảnh hưởng đặc biệt hung ác tới ông chưởng lý tội nghiệp. Về đến nhà,
ông ta đâm ra suy nghĩ và nghĩ dữ đến nỗi chết vì nghĩ. Bị trúng phong
chăng? Hay vì một chứng bệnh bất ngờ nào khác? Dù sao thì cũng chẳng
có nghĩa lý gì cả; tự nhiên đang ngồi trên ghế, ông ta đổ xuống. Người nhà
chạy đến, vừa kịp giơ tay kêu lên: “- Ôi, lạy Chúa!” và cho người đi gọi
thày thuốc đến trích huyết cho ông; thì thấy rằng ông chưởng lý chỉ còn là
một cái xác không hồn. Bấy giờ, người ta mới thấy lần đầu tiên rằng ông
chưởng lý, sinh thời cũng có một cái hồn; chắc là vì khiêm tốn, ông không
bao giờ phô ra đó thôi. Cái chết vẫn khủng khiếp khi nó giáng xuống một
người nhỏ mọn cũng như giáng xuống một bậc vĩ nhân. Con người tội
nghiệp ấy, mới đây, còn đi lại, đánh uyxt, ký giấy tờ, và khác người vì con
mắt hấp háy và đôi mày rậm; con người ấy giờ đây đang nằm dài trên một
