cái bàn; con mắt trái thế là vĩnh viễn không hấp háy nữa, nhưng đôi lông
mày thì vẫn nhướn cao lên, tựa hồ muốn hỏi điều gì. Ông ta muốn hỏi điều
gì vậy: tại sao ông ta sống ở đời, hay tại sao ông ta lại chết như thế? Chỉ có
Chúa mới biết được thôi.
Nhưng thật là phi lý, thật là huyền hoặc, không thể nào mà có được! Làm
sao mà những công chức lại có thể hoảng sợ đến nỗi mất cả khái niệm về
thực tại và đặt ra điều để làm rối beng một việc hết sức rõ ràng, mà đến một
đứa trẻ cũng biết ngay mọi sự tình? Chắc có những bạn đọc lập luận như
thế và buộc tội tác giả là đã viết ra những điều không thể nào tin được, hay
cho rằng những nhân vật của nó toàn là “đồ ngốc” cả. Cái hình dung từ ấy
là cái mà con người ta rất hào phóng và sẵn sàng đem gán cho kẻ đồng loại
mỗi ngày hai chục lần. Bạn cứ có lấy một thói xấu và được mười tính tốt bù
lại, thì cái thói xấu duy nhất ấy đã đủ để liệt bạn vào hàng những thằng
ngốc rồi. Từ nơi ẩn dật thanh tĩnh, trên cao nhìn xuống, bạn đọc thu tóm hết
vào tầm mắt toàn thể sự việc diễn ra dưới thấp; mà ở đấy thì cái nhìn của
người ta chỉ tới được một chân trời hữu hạn; như vậy là bạn có thể phán
đoán rất thuận lợi. Trong lịch sử nhân loại, có nhiều thế kỷ mà người ta
muốn xóa đi, làm biến đi, vì cho là vô ích. Thời ấy đã phạm biết bao nhiêu
sai lầm mà ngày nay có lẽ một đứa trẻ cũng không mắc phải. Nhân loại đi
tìm chân lý vĩnh viễn, đã chọn những con đường chật hẹp, khúc khuỷu,
vòng vèo, khó đi biết bao nhiêu; trong lúc trước mắt họ là một thông lộ
vương giả, thênh thang, thẳng tắp như những đại lộ đưa tới cung vua, phủ
chúa. Ban ngày rực rỡ mặt trời, ban đêm ánh trăng chiếu sáng; con đường
ấy vượt xa tất cả mọi con đường khác về vẻ lộng lẫy, huy hoàng; nhưng
loài người xưa nay vẫn lần mò trong đêm đen, mà không hề trông thấy nó.
Cũng có khi, nghe theo một mối thần cảm từ trên truyền xuống, họ bước
lên con đường ấy, nhưng lại lạc lối tức thì; giữa ban ngày mà cứ đâm thẳng
vào những rừng rậm không lối ra, lại còn làm mù mắt lẫn nhau và lấy thế
làm thú; rồi bước theo những ngọn lửa ma trơi, họ đến bên miệng vực thẳm
và hãi hùng hỏi nhau: “Lối ra ở đâu? Con đường đúng ở đâu?”. Thế hệ hiện
tại biết tất cả những điều ấy; nó ngạc nhiên và chế giễu những sự lầm lạc
