như thế này, và lẽ của y không phải không có chỗ đúng:
“- Tại sao nỗi bất hạnh này lại đổ xuống đầu ta? Thời buổi này có ai để mất
thì giờ khi còn tại chức không? Ai mà chẳng làm giàu. Ta có làm hại ai
đâu? Ta có bóc lột đàn bà góa bụa, có làm cho ai bị gậy đi ăn mày đâu? Ta
chỉ lấy cái của thừa thôi; ở địa vị ta, ai mà chẳng làm thế. Ta mà không lấy,
thì kẻ khác cũng chẳng tha. Tại sao người khác thì phát đạt mà ta lại phải
thân giun, phận dế thế này? Rồi ta sẽ ra sao đây? Ta làm được việc gì đây?
Làm sao ta có thể nhìn một người chủ gia đình đáng kính, mà không hổ
thẹn được? Sao mà không phải hối hận vì biết mình sống thừa, làm chật đất
như thế này được? Sau này con cái ta sẽ trách móc ta như thế nào? - Bố
mình thật là đồ đểu, chẳng để lại cho mình một chút gì cả!”
Ta đã biết là Tsitsikôp rất quan tâm đến dòng dõi. Đó là một vấn đề ai cũng
thiết tha. Có thể là người này, người nọ sẽ bớt ăn cắp, ăn trộm; nếu không
có cái câu hỏi: “- Rồi các con mình sẽ nói ra sao?” Cứ tự nó hiện ra cho
người ta, chẳng ai hiểu tại sao cả. Thế là người chủ gia đình tương lai, tựa
hồ con mèo khôn ngoan, liếc nhìn xem chủ có để ý không; rồi vội vàng vồ
lấy tất cả những gì vừa tầm nó, dù là xà phòng, dù là thịt mỡ, là nến, hay là
một con chim sẻ vàng; bất cứ cái gì rơi vào chân nó là nào nó có để cho
thoát.
Nhân vật của chúng ta than thở và rên rỉ như vậy. Nhưng trí óc y, linh hoạt
chẳng kém lúc nào hết, mong muốn hành động, chỉ chờ có một kế hoạch là
bắt tay vào việc. Một lần nữa, y thu mình lại, sống một cuộc đời kham khổ,
tự hạn chế đủ mọi thứ; và lại từ một hoàn cảnh khá giả sa xuống một địa vị
thấp hèn. Trong khi chờ được công việc khá hơn, y phải làm người chạy
việc; cái nghề trong xã hội chúng ta, chưa được đếm xỉa đến; ở đâu cũng
chẳng ai coi ra gì; từ bọn thư lại cặn bã đến những kẻ có việc ủy thác đều
khinh thường; người chạy việc bắt buộc phải lê la trong các phòng chờ, sẵn
sàng cho thiên hạ xúc phạm… Những cảnh bần cùng bắt buộc y cái gì cũng
phải nhận cả.
Trong các việc người ta ủy thác cho y, có việc đi cầm mấy trăm nông nô
cho Hội đồng Giám hộ {
Hội đồng Giám hộ là một thứ cơ quan quản lý các
công ty cho vay. Các nhà nuôi trẻ mồ côi; cũng nhận quản lý trang viên và
