bạn, chẳng phải mất tiền bạc gì. Vậy thì bạn đọc cũng không nên tức giận
tác giả, nếu những nhân vật xuất hiện từ trước tới nay, bạn đều không ưa:
đó chỉ là lỗi Tsitsikôp thôi; về mặt ấy thì y là kẻ toàn quyền quyết định, mà
chúng ta phải đi theo y đến bất kỳ nơi nào y muốn. Còn ai mà trách chúng
ta về vẻ nhạt nhẽo và bộ mặt xấu xa của các nhân vật và các tính cách; thì
chúng ta chỉ cần nói rằng mới đọc một tác phẩm, không bao giờ có thể thấy
ngay tất cả vẻ rộng lớn của nó được. Mới đến một thành phố, dù là một
chốn đế đô, thì bao giờ mà chẳng thất vọng; thoạt tiên, mọi vật đều tẻ nhạt,
đơn điệu; nhà máy, xưởng thợ đều ám khói đen sì, chạy dài mãi không hết;
rồi trong ánh sáng rực rỡ, trong tiếng ồn ào, náo nhiệt, mới hiện ra những
nhà sáu tầng, cửa hàng, tên hiệu, những đường phố thênh thang, thẳng tắp
với gác chuông, hàng cột, với tượng, tháp, tất cả cái gì mà bàn tay với thiên
tài của con người đã tạo ra để làm cho đôi mắt phải kinh ngạc. Bạn đọc đã
chứng kiến những cuộc mua người đầu tiên; những gì xảy ra về sau: những
thành công và thất bại của nhân vật; những trở ngại gay go hơn mà y phải
vượt qua; những con người lớn lao sẽ xuất hiện; những động cơ bí mật của
tấn kịch sắp tác động; chân trời sẽ mở rộng; chủ nghĩa trữ tình sẽ đạt đến
mức uy nghi, lộng lẫy; tất cả những cái ấy rồi sẽ đến đúng lúc. Hiện giờ thì
còn một đoạn đường dài nữa phải đi nốt, đối với cái cỗ xe lưu động gồm
một ông đã quá niên, một chiếc britska thông dụng của những kẻ độc thân,
anh tòng bọc Pêtruska, anh xà ích Xêlifan và ba con ngựa mà bạn đọc đã
biết tên, từ con Trợ tá đến cái con Vằn xỏ lá ấy.
Đấy nhân vật của chúng ta vẽ đúng chân tướng là như thế! Nhưng để đánh
giá tổng kết, chắc người ta sẽ đòi phải vẽ rõ ra một nét dứt khoát: về mặt
đạo đức y là người như thế nào? Y không phải là một nhân vật đức hạnh,
toàn diện, toàn mỹ; điều đó đã rõ rồi. Vậy y là cái gì? Y là một kẻ vô lại
chăng: Tại sao lại là một kẻ vô lại? Tại sao lại nghiêm khắc với người ta
quá như thế? Ngày nay chẳng còn ai là vô lại nữa; chỉ toàn những người tử
tế, đáng mến cả. Còn những kẻ có thể bị cái nhục ăn bạt tai trước công
chúng, thì may ra chỉ tìm được hai hay ba người là cùng; mà chính những
người ấy nay cũng đều nói đạo đức cả rồi. Tên gọi đúng nhất cho nhân vật
chúng ta phải là: ông chủ - thu mua {
Trong bản thảo thứ hai, từ đây cho
