những không khinh thường một tính cách, mà lại quan sát nó với cái nhìn
sâu sắc và dò xét đến tận nguyên lý của nó. Trong con người ta, cái gì cũng
biến đổi rất chóng; chỉ trong một nháy mắt là một con sâu ghê gớm lớn lên
trong bản thân chúng ta và hút hết mọi sinh chất của ta. Và nhiều lần, cái
dục vọng, rộng lớn hay hẹp hòi, phát triển lên trong một con người, vốn
sinh ra để xây dựng một sự nghiệp tốt đẹp, đã làm cho nó quên những bổn
phận lớn lao và thần thánh để chạy theo những việc nhỏ nhặt không ra gì.
Dục vọng của người ta nhiều vô số; chẳng khác nào cát biển; và có cái nào
giống cái nào đâu; nhưng tất cả, dù đê tiện hay cao quý thì khi mới sinh ra,
cũng đều lệ thuộc vào người ta, rồi sau đều thành ra bạo chúa đối với người
ta cả. Sung sướng thay kẻ chọn được dục vọng cao quý nhất: hạnh phúc vô
biên của họ lớn lên, tăng thêm từng giờ, từng phút và càng ngày họ càng
vào sâu hơn trong thiên đường vô tận của linh hồn. Nhưng có những dục
vọng mà quyền lựa chọn không phải ở con người. Chúng sinh ra cùng một
lúc với người và người không đủ sức để tách mình ra khỏi chúng; chúng có
một sức thu hút người ta liên miên, trọn đời. Vận số đã định cho chúng
đóng một vai trò quan trọng ở thế gian này; dù là dưới một hình thức tối
tăm hay như những sự biểu hiện rực rỡ, thế nào chúng cũng chỉ có mục
đích: vì một lợi ích mà loài người chưa biết được. Và có lẽ cả cái dục vọng
lôi cuốn Tsitsikôp nữa, cũng không phải từ y mà ra; có lẽ cuộc đời ủ ê của y
đã mang một cái gì sau này sẽ làm cho mọi người sửng sốt và quỳ gối trước
đức hiền minh của thượng đế {
Ý Gôgôn định kết thúc Những linh hồn chết
bằng việc cải tà quy chính của Tsitsikôp; câu này lộ rõ cái ý ấy
}. Vả chăng,
việc xuất hiện của con người ấy trong thiên trường ca này đây, bản thân
việc ấy cũng đã là một niềm bí ẩn rồi.
Nhưng mà cái nặng nề không phải là việc nhân vật làm cho người ta không
ưa; mà là điều chắc chắn tuyệt đối rằng chính nhân vật ấy, chính cái thằng
cha Tsitsikôp ấy, lại có thể làm hài lòng các bạn đọc. Giá mà tác giả không
dò vào tận những uẩn khúc của tâm hồn y, xáo trộn những cái gì trốn tránh
ánh sáng ở tận chốn sâu thẳm, phát giác ra những tư tưởng thầm kín nhất
mà người ta không bao giờ ngỏ với ai; giá tác giả chỉ giới thiệu y như y đã
ra mắt Manilôp và bà con trong thành phố; thì mọi người đã say mê và cho
