NHỮNG LINH HỒN CHẾT - Trang 279

thật ra đây không phải là huênh hoang, cũng chẳng phải là kiêu ngạo, mà
chỉ là sự diễn đạt một cách vụng về của một tình cảm chân thành. Ngay giờ
phút này, tôi vẫn còn cảm thấy ấn tượng đó. Tôi không sao chịu đựng nổi
những âm thanh ai oán, não lòng của một bài ca Nga khi nó rung lên trong
không gian vô tận của thôn quê ta. Những âm thanh ấy ám ảnh tâm hồn tôi.
Thậm chí tôi còn lấy làm lạ sao mỗi một người trong chúng ta lại không
biết đến cái cảm giác đó. Ai là người trông thấy những không gian vắng
lặng, lạnh lẽo ấy mà không thấy lòng mình se lại; ai là người trong những
âm thanh thê thiết của bài dân ca Nga, không nhận thấy những lời trách
móc đau xót đối với bản thân mình - tôi nói rõ: đối với bản thân mình - thì
người ấy đã làm xong bổn phận của mình một cách trọn vẹn, trừ phi không
có một tâm hồn Nga.
Sự vật như thế nào, ta hãy cứ nhìn nhận nó như thế. Gần một trăm năm
mươi năm đã trôi qua kể từ ngày Hoàng đế Piôtr đệ nhất mở mắt ra cho
chúng ta, dắt dìu chúng ta bước lên con đường văn hóa Âu châu, và đặt vào
tay chúng ta đủ mọi phương tiện hành động: thế nhưng nông thôn của ta
vẫn buồn tẻ và hoang vắng như xưa. Quanh ta mọi vật đều có vẻ ghẻ lạnh,
thù địch; tưởng chừng chúng ta chưa phải đang ở trong nhà mình, mà chỉ là
đang cắm trại trên đường trường; tưởng chừng đối với ta, nước Nga không
phải là một nơi trú ẩn ấm áp, thân tình, mà là một ngôi trạm phủ tuyết lạnh
ngắt; ở đấy chỉ thấy hiện ra một gã coi trạm lãnh đạm buông thõng một câu
trả lời gắt gao: “- Không có ngựa!”. Tại sao lại như thế? Lỗi tại ai? Tại
chính phủ hay tại ta? Nhưng chính phủ vẫn hoạt động không ngừng: chứng
cớ là những tập quy chế, chỉ thị, sắc lệnh dày cộm, cái số khổng lồ những
tòa nhà đã xây, những cuốn sách đã xuất bản; những thiết chế đủ loại, giáo
dục có, từ thiện có, bác ái có; không kể những thiết chế mà ở nước ngoài
không thấy chính phủ nào lập ra. Từ trên có những câu hỏi đưa xuống, ở
dưới có những lời giải đáp đưa lên. Đôi khi ở trên đưa xuống những câu hỏi
chứng tỏ sự đại lượng của một vài nhà vua đã dám hy sinh cả quyền lợi bản
thân. Thế mà ở dưới đã trả lời ra sao? Tất cả đều tùy ở cách thức, ở nghệ
thuật ứng dụng một tư tưởng sao cho nó thành hiện thực và đi hẳn vào đời
sống. Một đạo dụ, dù nội dung có hay ho, dù lời lẽ có chính xác bao nhiêu