là một lời huênh hoang. Không: lời kêu gọi đó tôi thốt ra tự đáy lòng, và
đến nay lòng tôi vẫn còn rung cảm vì nó. Giờ đây, sống ở nước Nga bất cứ
lúc nào người ta cũng có thể trở thành một bậc anh hùng. Mỗi địa vị, mỗi
chức vụ đều đòi hỏi bản lĩnh anh hùng. Mỗi người trong chúng ta đã làm ô
uế tính chất thiêng liêng của địa vị và chức vụ của mình (tất cả mọi chức vụ
đều thiêng liêng), đến nỗi phải có những sự cố gắng anh dũng mới đưa
được địa vị và chức vụ trở lại trạng thái cao cả thích đáng. Trực giác tôi đã
cảm thấy được sự nghiệp cao quý ấy, sự nghiệp ngày nay chỉ dành cho dân
tộc Nga mà thôi; vì chỉ có dân tộc Nga biết được chủ nghĩa anh hùng và
thấy trải ra trước mắt mình những khoảng không vô tận như vậy. Chính vì
thế mà tôi đã thốt lên lời than kia, lời than mà người ta đã tưởng lầm là một
biểu hiện của tính kiêu ngạo, một lời huênh hoang.
1843
III.
Tôi lấy làm lạ rằng một người am hiểu lòng người như anh mà lại có thể đi
hỏi tôi những câu ngớ ngẩn chẳng khác gì những người khác. Phần lớn
những câu hỏi ấy đều liên quan đến phần sau này của bộ sách: tò mò như
vậy mà làm gì? Chỉ có mỗi một câu hỏi thật là tế nhị và xứng đáng với anh;
và tuy cũng chưa dám chắc là có thể trả lời một cách thỏa đáng, tôi vẫn ước
ao rằng có những người khác cũng hỏi tôi câu đó. Cụ thể là: tại sao những
nhân vật trong các tác phẩm gần đây của tôi, nhất là trong Những linh hồn
chết, tuy không phải là những bức chân dung của người thật, lại cũng chẳng
có gì hấp dẫn cho lắm, mà sao vẫn có vẻ thân thuộc, gần gũi với chúng ta;
tưởng như có thể tìm thấy ở các nhân vật đó những nét riêng của bản thân
mình? Mới năm ngoái đây thôi, giá có ai hỏi như vậy, dù người đó là anh đi
nữa, thì tôi sẽ lúng túng, khó trả lời. Nhưng bây giờ thì tôi xin thú hết: sở dĩ
các nhân vật của tôi gần gũi với lòng người là vì chúng ở lòng người mà ra;
