Tsitsikôp không hề quan tâm đến học vấn; y chỉ muốn biết tường tận cách
làm cho mỗi chút cặn, bã đều sinh lợi. Nhưng Kôxtanjôglô không để cho y
thêm một câu nào; ông ta không sao giữ lại nổi những lời lẽ bực dọc đang
tuôn ra.
- Người ta cứ tự hỏi không biết làm thế nào cho nông dân được hưởng ánh
sáng học vấn… hẵng làm cho họ giàu lên đã; làm cho họ thành người thợ
cày giỏi, rồi sau đó họ sẽ tự học lấy. Ông không thể tưởng tượng được thiên
hạ đã ngu muội đến thế nào! Bọn văn sĩ nhảm của chúng ta ngày nay đang
viết những gì? Vì hễ có quyển sách nào ra là mọi người đều vồ lấy…
Người ta vẫn thường nói thế này: “Nông dân sống một cuộc đời quá ư đơn
giản; phải làm cho họ biết những vật xa xỉ, gợi cho họ những nhu cầu cao
hơn thân phận họ”. Chính những kẻ đó, đã vì lối sống xa xỉ kia mà thành ra
những đồ giẻ rách, làm mồi cho đủ các thứ bệnh; và không còn lấy một
thằng nhãi ranh mười tám tuổi nào, mà lại chưa nếm đủ mùi đời! Gớm
chửa! Mồm các anh đã rụng hết cả răng; đầu các anh đã hói trụi như cái
bong bóng; vì thế bây giờ các anh muốn đổ bệnh cho nông dân ta phỏng!
Ơn Chúa, ít nhất ta cũng còn được một giai cấp lành mạnh, không biết đến
những thứ tế nhị, văn minh ấy! Người dân cày là kẻ đáng kính nhất ở nước
ta. Tại sao lại động đến họ? Cầu Chúa cho mọi người đều giống họ!
- Thế ông cho rằng làm canh nông lợi hơn sao? Tsitsikôp hỏi.
- Không lợi hơn thì cũng chính đáng hơn. Đã có câu “- Người sẽ đổ mồ hôi
trán ra mà cày cuốc đất đai” {
Lời trích trong Kinh thánh Sáng thế
}.
Không việc gì phải lý sự cùn. Kinh nghiệm của hàng bao thế kỷ đã chứng
minh rằng làm nghề nông con người mới đạo đức hơn, trong sạch hơn, cao
quý hơn. Tôi không muốn nói rằng không nên làm gì khác nữa, tôi chỉ cho
rằng nông nghiệp phải là cái gốc của tất cả mọi sự. Công nghiệp sẽ tự nó
phát triển, ít nhất là loại công nghiệp có lý do tồn tại vì đáp ứng những nhu
cầu trước mắt của con người, chứ không phải loại công nghiệp phụng sự
những lối sống văn minh đang làm cho con người thời này thành mềm yếu.
Không cần đến những thứ nhà máy, mà muốn đứng vững và bán chạy sản
phẩm phải dùng đến những thủ đoạn ghê tởm, làm cho dân lành hư hỏng và
trụy lạc. Không đời nào tôi đưa vào địa phận tôi những ngành sản xuất phát
