mạnh. Tôi đã rút từ đó ra phương châm quan trọng về đạo lý, có lẽ là
phương châm duy nhất thông dụng trong thực tiễn, đó là tránh những
tình thế đặt bổn phận của ta đối lập với lợi ích của ta, và cho ta thấy
điều lợi của ta ở trong điều hại của người khác, vì chắc chắn rằng
trong những tình thế như vậy, dù ta thành thật yêu mến sự đức độ đến
mấy, thì sớm muộn ta cũng yếu lòng mà không nhận thấy; và ta trở
nên bất công và ác trong thực tế, song không ngừng công bằng và tốt
trong tâm hồn.
Cái phương châm này, khắc sâu vào đáy lòng tôi và đem ra thực
hành, tuy hơi chậm, trong toàn bộ cách xử sự của tôi, là một trong
những điều khiến tôi có vẻ kỳ cục nhất và điên nhất trong công chúng,
nhất là giữa những người quen biết. Người ta đã gán cho tôi là muốn
độc đáo và làm không giống người khác. Thực ra, tôi chẳng mấy nghĩ
đến việc làm giống như người khác cũng chẳng mấy nghĩ đến làm
không giống họ. Tôi thành thật mong muốn làm những gì tốt. Tôi hết
sức tránh những tình thế đem lại cho mình một lợi ích trái ngược với
lợi ích của một người khác, do đó đem lại một mong muốn thầm kín,
tuy bất tự giác, muốn điều hại cho người kia.
Cách đây hai năm (1763) ngài Thống chế
chúc của ngài. Tôi cực lực phản đối. Tôi bày tỏ với ngài rằng không
đời nào tôi muốn biết là mình có tên trong di chúc của bất kỳ ai, lại
càng không muốn có tên trong di chúc của ngài. Ngài chịu thua: giờ
đây ngài muốn tặng tôi một khoản trợ cấp chung thân, và tôi không
phản đối điều này. Người ta sẽ bảo rằng tôi được lợi trong sự thay đổi
ấy, điều đó có thể. Nhưng, ôi ân nhân và cha của tôi, nếu tôi bất hạnh
còn sống sau người, thì tôi biết rằng mất người là tôi mất tất cả và
chẳng được gì hết.
Theo tôi, đó là triết lý đúng, triết lý duy nhất hợp với lòng người.
Mỗi ngày tôi một thêm thấm thía tính vững bền sâu xa của triết lý ấy,
và tôi đã lật đi lật lại nó theo nhiều cách khác nhau trong mọi trước tác
