người anh khốn khổ của cô, mọi người có thể nhận định, liệu tôi có
nên mạo hiểm để các con mình tiếp nhận một sự giáo dục giống như
sự giáo dục của anh ta hay không, cho dù thiên hạ có thể nói gì chăng
nữa.
Vì không được hưởng trọn vẹn sự giao tiếp thân mật mà tôi thấy
cần, tôi tìm những thứ bổ sung tuy không lấp đầy khoảng trống, nhưng
khiến tôi đỡ cảm thấy trống trải. Không có một người bạn hoàn toàn là
của mình, tôi cần những người bạn mà sự thôi thúc thắng được sức ì
của tôi: chính vì thế tôi nuôi dưỡng, tôi thắt chặt những mối liên hệ
với Diderot, với tu sĩ De Condillac, tôi kết giao cùng Grimm, mối liên
hệ mới này còn mật thiết hơn, và cuối cùng vì bản luận văn vô phúc
mà tôi đã kể lại câu chuyện, tôi lại bị quăng vào văn chương tuy không
nghĩ đến, và cứ tưởng mình đã thoát ra mãi mãi.
Bước khởi đầu dẫn tôi qua một con đường mới vào một thế giới
tinh thần khác, tôi không thể không hào hứng khi suy tưởng về tổ chức
giản dị và cao thượng của thế giới này. Chẳng bao lâu sau, do cứ
chuyên tâm vào đó, tôi chỉ còn nhìn thấy lầm lẫn và điên rồ trong học
thuyết của các bậc hiền nhân của chúng ta, chỉ còn nhìn thấy áp bức và
khốn khổ trong trật tự xã hội của chúng ta. Mang ảo tưởng của niềm tự
hào ngu dại, tôi ngỡ mình được tạo ra để làm tiêu tán tất cả những uy
danh kia; và cho rằng, để làm mọi người nghe mình, thì phải khiến
cách xử sự của mình phù hợp với các nguyên lý, tôi bèn có phong thái
lạ lùng mà mọi người chẳng cho tôi theo, mà những kẻ tự xưng là bạn
tôi không thể tha thứ cho tôi vì đã nêu tấm gương, mới đầu khiến tôi
thành nực cười, và cuối cùng có lẽ khiến tôi thành đáng kính trọng,
nếu như tôi có thể kiên trì nêu gương.
Cho đến bấy giờ tôi đã là người tốt: từ khi ấy tôi trở nên đức độ,
hoặc ít ra cũng say sưa vì đức độ. Niềm say sưa này khởi đầu trong óc
tôi, nhưng nó đã đi qua tim tôi. Niềm tự hào cao quý nhất nảy mầm tại
đó trên những tàn tích của lòng tự đắc bị diệt trừ tận gốc. Tôi không
giả bộ gì hết: quả thực tôi trở thành những gì mà tôi tỏ ra, và trong
