Đó là vì sao, nửa thất vọng trong sự trông chờ của mình, đang
sống một cuộc đời theo sở thích, tại một nơi do mình chọn, cùng một
người thân thiết với mình, thế mà tôi đi đến chỗ cảm thấy mình gần
như cô lập. Điều tôi thiếu ngăn tôi hưởng điều tôi có. Về hạnh phúc và
vui hưởng, tôi cần tất cả hoặc không gì hết. Mọi người sẽ thấy vì sao
chi tiết này tỏ ra cần thiết với tôi. Bây giờ tôi trở lại mạch của truyện
kể.
Tôi tưởng rằng trong các bản thảo mà bá tước De Saint-Pierre
đưa cho tôi có những điều quý giá. Xem xét chúng, tôi thấy hầu như
đó chỉ là bộ sưu tập các tác phẩm đã in của chú ông, do tự tay ông chú
thích và sửa chữa, cùng vài văn kiện nhỏ khác chưa công bố. Qua
những trước tác về đạo lý, tôi tin ở ý tưởng, nảy sinh do một số bức
thư của ông, được bà De Créqui cho xem, rằng ông có nhiều tài trí hơn
tôi từng nghĩ: nhưng khi xem xét kỹ các tác phẩm về chính trị tôi chỉ
thấy những kiến giải phiến diện, những kế hoạch hữu ích nhưng bất
khả thi, vì cái quan niệm mà tác giả chưa bao giờ thoát ra được, cho
rằng con người xử sự do tri thức hơn là do đam mê. Việc ông coi trọng
các tri thức hiện đại đã khiến ông theo cái nguyên lý sai lầm về lý trí
hoàn thiện, là cơ sở cho mọi thiết định do ông đề xuất, và là cội nguồn
mọi ngụy biện chính trị của ông. Con người hiếm có này, niềm vinh
dự của thời đại và của giống loài, và có lẽ là người duy nhất, kể từ khi
loài người hiện hữu, không có một đam mê nào khác ngoài đam mê lý
trí, ấy thế mà chỉ đi từ sai lầm này đến sai lầm khác trong mọi hệ
thống của mình, vì muốn làm cho mọi người thành giống như mình,
thay vì coi họ như họ vốn thế, và sẽ tiếp tục như thế. Ông chỉ làm việc
vì những con người tưởng tượng, trong khi nghĩ rằng mình làm việc vì
những người đương thời với mình.
Đã thấy tất cả những điều đó, tôi hơi lúng túng về hình thức của
công trình. Thừa nhận mọi cách nhìn của tác giả, là chẳng làm được gì
hữu ích; bác bỏ chúng một cách nghiêm ngặt là làm một điều bất
nghĩa, bởi việc ký thác các bản thảo, mà tôi đã nhận, thậm chí đã yêu
