sự diễn giải; nó còn đòi hỏi được diễn giải hơn nữa từ một tác giả, khi
in ra lời phán quyết này, đang có một người bạn ẩn cư trong cảnh cô
độc. Tôi thấy dường như là chướng và bất nhã, hoặc là đã quên người
bạn cô độc này, khi tác giả công bố điều phán quyết, hoặc, nếu như có
nhớ đến anh ta, thì đã không đưa ra ngoại lệ thích đáng và đúng đắn
mà tác giả cần phải có chẳng những đối với người bạn ấy, mà đối với
bao nhiêu hiền nhân được kính trọng, ở mọi thời đại đều đã tìm kiếm
sự tĩnh lặng và an bình trong cảnh ẩn cư, và lần đầu tiên từ khi thế giới
tồn tại, một nhà văn nghĩ ra chuyện, chỉ bằng một nét bút, biến thành
bấy nhiêu kẻ hung ác không phân biệt.
Tôi tha thiết yêu mến Diderot; tôi chân thành quý trọng anh, và
với niềm tin tưởng hoàn toàn, tôi trông đợi ở anh cũng những tình cảm
ấy. Nhưng chán ngấy vì anh khăng khăng không mệt mỏi để liên miên
ngăn trở tôi trong thị hiếu, thiên hướng, cách sống, trong tất cả những
gì chỉ liên quan đến một mình tôi, phẫn nộ vì thấy một người ít tuổi
hơn mình muốn bằng mọi giá chỉ huy mình như một đứa trẻ; chán nản
vì anh dễ dàng hứa hẹn rồi hờ hững ít giữ lời; phiền muộn vì bao nhiêu
cuộc gặp do anh hẹn rồi bỏ lỡ, vì ý thích ngông cuồng của anh luôn
hẹn những cuộc gặp mới để lại bỏ lỡ; khó chịu vì chờ đợi anh vô ích
ba bốn lần mỗi tháng, vào những ngày tự anh đánh dấu, và thui thủi ăn
tối một mình, sau khi đã đi đến tận Saint-Denis để gặp anh và đã chờ
anh suốt ngày, lòng tôi đã mang đầy ắp những sai trái chồng chất của
anh. Tôi thấy sai trái cuối cùng này dường như nghiêm trọng hơn, và
làm tôi phiền não nhiều hơn. Tôi viết thư cho anh để than phiền,
nhưng với một thái độ dịu dàng và cảm động khiến cho tờ giấy ướt
đầm nước mắt tôi; và thư đủ thống thiết để phải làm anh rơi lệ.
Mọi người sẽ không bao giờ đoán được bức thư anh trả lời
chuyện này ra sao; đây là nguyên văn (Tập A, số 33):
Tôi rất vui vì tác phẩm của tôi đã khiến anh thích, đã khiến anh
cảm động. Anh không đồng ý với tôi về các ẩn sĩ; anh cứ phát biểu về
