khi đó ta không nên xét đoán con người qua hành động của họ. Chính
xác ra thì không phải là ăn cắp số tiền ấy; đó là ăn cắp sự sử dụng nó:
càng ít là một sự ăn cắp bao nhiêu, càng là một hành vi xấu xa bấy
nhiêu.
Tôi sẽ không kể hết được những chi tiết nếu tôi muốn dõi theo
mọi con đường qua đó, trong thời gian học việc, tôi đi từ sự cao
thượng của chủ nghĩa anh hùng đến sự thấp kém của một kẻ chẳng ra
gì. Tuy nhiên, trong khi nhiễm lấy những tật xấu của thân phận mình,
tôi không thể nhiễm hoàn toàn các thị hiếu của nó. Tôi chán ngán
những trò vui của các bạn nghề; và khi sự gò bó quá lớn khiến tôi ghét
cả công việc, thì tôi chán ngán hết thảy. Điều này trả lại cho tôi sở
thích đọc sách mà tôi đã mất đi từ lâu. Việc đọc này, lấy vào giờ làm
việc, thành một trọng tội mới kéo theo những hình phạt mới. Cái thị
hiếu bị tình trạng câu thúc kích thích, trở thành đam mê, chẳng mấy
chốc thành điên khùng. Mụ Tribu, người cho thuê sách trứ danh, cung
cấp cho tôi đủ loại sách. Hay và dở, mọi thứ đều được cả; tôi chẳng hề
chọn: tôi đọc tuốt với cùng một sự háo hức như nhau. Tôi đọc bên bàn
thợ khắc, tôi đọc trong khi đi đưa tin nhắn, tôi đọc ở nơi đại tiện, và
quên mình tại đó hàng mấy giờ liền; tôi chóng mặt vì đọc sách, tôi chỉ
làm mỗi việc đọc mà thôi. Chủ rình tôi, bắt chợt tôi, đánh đập tôi, lấy
sách của tôi. Biết bao cuốn bị xé, bị đốt, bị ném qua cửa sổ! Biết bao
tác phẩm bị xộc xệch lẻ bộ ở nhà mụ Tribu! Khi chẳng còn gì để trả
mụ, tôi đưa cho mụ sơ mi của tôi, cà vạt của tôi, áo quần của tôi; ba xu
được hưởng mỗi chủ nhật tôi đem đến cho mụ đều đặn.
Mọi người sẽ bảo tôi rằng, đấy nhé, tiền đã trở nên cần thiết.
Đúng thế, nhưng đó là khi việc đọc sách đã tước đi của tôi mọi hoạt
động. Hoàn toàn buông mình cho sở thích mới, tôi chỉ còn làm mỗi
việc đọc mà thôi, tôi không ăn cắp nữa. Đây lại là một trong những
khác biệt đặc thù của tôi. Đang ở cao độ của một tập quán nào đó, chỉ
một điều không đâu cũng làm tôi lãng trí, thay đổi, gắn bó, rốt cuộc
khiến tôi đam mê; và lúc ấy thì tôi quên hết mọi sự, tôi chỉ còn nghĩ
