cứ vào đến đâu là ra đi đến đấy. Dù Thérèse ăn mặc giản dị đến thế
nào, khoản trợ cấp của Rey cũng không bao giờ đủ cho cô sắm sửa,
nếu hằng năm tôi không bổ sung phần của mình. Cô cũng như tôi,
chúng tôi không thích hợp để giàu có, và chắc chắn tôi không coi điều
này thuộc những bất hạnh của mình.
Khế ước xã hội được in khá nhanh. Sự thể không như vậy với
Émile, tôi đợi sách xuất bản để thực thi việc nghỉ hưu mà mình ngẫm
nghĩ. Thỉnh thoảng Duchesne gửi cho tôi những mẫu in thử để chọn;
khi tôi đã chọn rồi, thay vì bắt đầu in, ông ta lại gửi thêm những mẫu
mới. Rốt cuộc khi chúng tôi đã quyết định xong xuôi về khổ sách, về
chữ in, và nhiều tờ đã được in ra rồi, hễ tôi sửa đôi chút trên một bản
in thử, là ông bắt đầu lại tất cả, và sau sáu tháng chúng tôi tiến lên ít
hơn cả ngày đầu tiên. Suốt thời gian in thử này, tôi thấy rõ tác phẩm
đang được in tại Pháp, cũng như ở Hà Lan, và có hai bản đồng thời.
Tôi có thể làm gì được? Tôi không còn là chủ bản thảo của mình. Tôi
không hề can dự vào việc xuất bản tại Pháp, mà vẫn luôn phản đối
điều đó; nhưng rốt cuộc, vì việc xuất bản ấy cứ tiến hành dù tôi thuận
tình hay bất đắc dĩ, và vì nó được dùng làm mẫu cho bản kia, thì rất
cần phải để mắt đến và xem các bản in thử để sách của mình không bị
làm sai lệch và biến dạng, vả chăng việc in tác phẩm được vị pháp
quan thừa nhận đến như vậy, thành thử có thể nói là ông chỉ huy công
việc, ông viết thư cho tôi rất thường xuyên, thậm chí còn đến thăm tôi
về vấn đề đó, trong một dịp mà tôi sẽ nói đến ngay lập tức.
Trong khi Duchesne tiến chậm như rùa bò, thì Néaulme, bị ông ta
kìm lại, còn tiến chậm hơn nữa. Các tờ được in ra đến đâu mọi người
không gửi đúng cho Néaulme đến đó. Ông ta có cảm giác rằng thủ
đoạn của Duchesne, tức là của Guy, người thi hành công việc cho
Duchesne, mang tà ý, và, thấy người ta không thực thi hợp đồng, ông
viết cho tôi hết thư nọ đến thư kia, đầy những lời than phiền và những
mối bất bình, mà tôi ít có khả năng cứu chữa hơn cả những than phiền
và bất bình của tôi. Guérin bạn ông, khi đó gặp tôi rất thường xuyên,
