mười lăm chai ấy. Và để mọi người khỏi sờ đến, để các chai rượu thành
thiêng liêng, chàng bảo mang xếp dưới bàn đặt thi hài cụ Mabeuf.
Hai giờ sáng, điểm số còn ba mươi bảy người. Trời bắt đầu sáng dần.
Người ta vừa tắt cây đuốc trước đây đã được dựng ở hốc đá. Bên trong chiến
lũy, mảnh đường phố nhỏ như cái sân con đang chìm trong bóng tối, qua ánh
sáng bình minh nhờ nhờ, ảm đạm, trông nó có vẻ như một cái boong tàu vừa
qua cơn giông tố. Các chiến sĩ đi lại, cử động như những bóng đen. Bên trên
cái tổ bóng tối dễ sợ ấy, các tầng gác lặng câm hiện ra dần nhợt nhạt. Trên
cao tít, các ống khói nhuốm màu tím tím. Nền trời lơ lửng một cách đáng ưa
giữa màu trắng và màu xanh. Chim chóc bay lượn reo mừng. Ngôi nhà đằng
sau lưng chiến lũy quay mặt về hướng Đông, trên mái đã rợn hồng. Ở cửa
mái gác ba, gió sớm thổi phơ phất mớ tóc hoa râm trên đầu cái thây người
chết.
Courfeyrac bảo Feuilly:
— Người ta tắt ngọn đuốc làm tớ thích quá. Trông nó có vẻ hớt hơ hớt hải
trước gió, tớ chán lắm. Nó có vẻ sợ. Ánh sáng đuốc chẳng khác gì cái khôn
ngoan của lũ hèn nhát, nó chả soi sáng cái gì vì nó run rẩy.
Bình minh đánh thức trí óc cũng như đánh thức loài chim. Ai nấy đều
chuyện trò. Thấy con mèo lò dò trên ống máng, Joly rút ra ngay một triết lý.
Chàng nói:
— Con mèo là cái gì? Là một sự sửa chữa. Thượng Đế làm xong con
chuột, nói rằng: A, ta làm bậy rồi. Và Thượng Đế làm con mèo. Con mèo là
cái đính chính cho con chuột. Con mèo cộng với con chuột, đó là cái bản in
thử đã được tạo vật xem lại và sửa chữa.
Combeferre ngồi giữa một số thợ thuyền và sinh viên nói về chuyện mấy
người chết, về Jean Prouvaire, Bahorel, ông cụ Mabeuf, cả tên Le Cabuc, và
về sự buồn rầu nghiêm khắc của Enjolras. Chàng nói:
— Harmodius và Aristogiton, Chéréas, Stephanus, Brutus, Cromwell,
Charlotte Corday, Sand,
tất cả sau khi hành động, đều có những phút
hoang mang. Con tim nó dễ rung động lắm, tính mệnh con người cũng là
một cái gì thật là huyền bí. Cho nên cả những khi giết người vì mục đích
chính trị hay giết người với một mục đích giải phóng đi nữa, nếu có một thứ
giết người như thế thật thì trong lòng, sự hối hận vì hạ sát một mạng người
