Mạng Pháp, cái hành động trung thực lớn lao đó, đã chặn đứng nó lại. Cách
Mạng Pháp là lý tưởng cầm gươm, Cách Mạng Pháp đứng lên và bằng một
động tác đột ngột đã vừa đóng cửa ác vừa mở cửa thiện. Cách Mạng Pháp đề
xuất vấn đề, công bố chân lý, xua tan uế khí, khai quang thế kỷ, đặt vương
miện lên đầu nhân dân. Có thể nói nó đã sáng tạo ra con người một lần thứ
hai và con người một linh hồn thứ hai là nhân quyền.
Thế kỷ 19 thừa kế và hưởng thụ sự nghiệp của Cách Mạng Pháp và ngày
nay, cái tai họa xã hội làm chúng tôi vừa nói đến không thể xảy ra. Tố cáo nó
là mù quáng! Sợ hãi nó là ngây ngô! Cách Mạng là thuốc tiêm ngừa loạn
cùng dân.
Nhờ có Cách Mạng, những điều kiện xã hội đã thay đổi. Các bệnh tật
phong kiến và Quân Chủ không còn trong máu chúng ta nữa. Trong cơ thể
của chúng ta không còn mầm bệnh Trung Cổ. Chúng ta không còn ở thời mà
những đám đông dễ sợ từ nội bộ nổ bùng ra, mà dưới chân ùn ùn một tiếng
động trầm trầm không rõ dạng, mà trên bề mặt của văn minh xuất hiện
những mô, ổ của chuột chù, mà đất nứt rạn, miệng hang mở toác, từ dưới sâu
vọt lên những cái đầu quái đản. Ý nghĩa Cách Mạng là một ý nghĩa đạo đức.
Ý thức quyền lợi phát triển, làm phát triển ý thức nhiệm vụ. Luật chung của
mọi người là tự do, tự do của ta giới hạn ở chỗ tự do của kẻ khác bắt đầu,
theo định nghĩa đáng phục của Robespierre. Từ năm 89, toàn dân giãn nở ở
cá nhân tinh hoa. Không có kẻ nào có quyền lợi mà không có ánh quang
minh dù kẻ ấy nghèo. Tên chết đói vẫn cảm thấy trong người mình có chất
lương thiện của nước Pháp. Phẩm giá của người công dân là lớp áo giáp
xoay vào trong. Ai tự do thì thận trọng. Ai bỏ phiếu bầu cử, người ấy trị vì.
Do đó mà có đức liêm chính: Do đó mà có những háo hức không lành mạnh
phải rụng rời non yếu. Do đó mà trước sự cám dỗ, con mắt khép lại một cách
dũng cảm.
Công cuộc khai quang của Cách Mạng lớn lắm, lớn đến nỗi những ngày
giải phóng, ngày 14 tháng 7, ngày 10 tháng 8 chẳng hạn, quần chúng không
còn là đám đông thô bạo. Tiếng thét đầu tiên của những quần chúng được soi
sáng và không ngừng tăng số là: “Diệt trừ trộm cướp!” Tiến hóa là người
lương thiện. Lý tưởng và tuyệt đối không che mặt lại đâu. Năm 1848 ai đã
hộ tống những xe bảo vật của điện Tuileries? Đó là những người nhặt giẻ ở
