V
TIẾN BỘ NGÀY NAY
Ngày nay cống ngầm sạch, lạnh, ngay ngắn, khả quan. Nó thực hiện hầu
như ở mức cao nhất, cái ý niệm mà người Anh gọi là “khả kính”. Trông nó
khá lắm; xám xám, ngang bằng thẳng lối theo dây mực: Sạch sẽ, đàng hoàng.
Giống một chủ thầu trở thành cố vấn Chính Phủ. Trông vào thấy gần như
sáng sủa. Bùn lầy ở đây xử sự phải chăng. Thoạt nhìn người ta tưởng là một
hành lang địa đạo rất thuận lợi cho vua chúa chạy trốn ở cái thời xa xưa tốt
đẹp mà “dân chúng yêu vì vua chúa của họ”. Cống ngầm ngày nay là một
cống đẹp; phong cách thuần túy ngự trị ở đó. Câu thơ mười hai âm tiết cổ
điển ngay ngắn bị trục xuất khỏi thơ ca, có vẻ như đã trốn vào kiến trúc và
hòa vào từng phiến đá trong cái hầm cuốn trắng trắng và tăm tối này. Mỗi
miệng đều xây cánh cung. Người ta lấy phố Rivoli làm mẫu mực ngay cả
đến trong vũng bùn. Cũng phải nói rằng nếu có nơi nào mà đường nét hình
học thích hợp thì chắc chắn đó là ở hầm phân một thành phố lớn. Ở đấy cái
gì cũng phải lệ thuộc nguyên tắc con đường ngắn nhất.
Ngày nay cống ngầm có một cái gì quan dạng. Những báo cáo cảnh sát
một đôi khi nói đến nó cũng không bất kính như trước. Chữ nghĩa dùng về
nó trong văn chương hành chính đều thanh nhã và trang trọng. Cái ngày
trước gọi là đường hầm, ngày nay gọi là địa đạo, ngày trước gọi là lỗ, ngày
nay gọi là cửa khẩu. Villon chắc là sẽ không nhận ra cái nơi tạm trú của
mình ngày xưa. Hệ thống hầm ấy có đám cư dân đời xưa, cái tộc họ gặm
nhấm lúc nhúc, đông hơn bao giờ hết; thỉnh thoảng một bác chuột cống già
thò đầu ra cửa cống quan sát người qua đường; nhưng loài trùng này cũng đã
thuần hóa, chúng lấy làm vừa lòng cái lâu đài dưới đất của chúng. Vũng bùn
lầy không còn cái dáng dữ ác ngày xưa chút nào. Ngày trước mưa làm bẩn
cống, ngày nay mưa giội rửa cống. Nhưng chớ cả tin, xú khí hãy còn trong
ấy. Nó giả dối khéo che đậy, chứ chưa phải toàn thiện, Sở Cảnh Sát thành
phố và hội đồng vệ sinh đã mất công vô ích. Họ dùng hết cách khai quang
tẩy uế, mà cống vẫn bốc lên một mùi tanh tanh khả nghi, cũng như tên
Tartuffe sau khi xưng tội.
