VI
TIẾN BỘ TƯƠNG LAI
Đào cống ngầm Paris không phải là một công việc nhỏ. Mười thế kỷ gần
đây đã tham gia công trình đó mà chưa thể hoàn thành, cũng như đã không
hoàn thành Paris. Quả vậy, cống ngầm chịu mọi hậu quả mà sự bành trướng
của Paris dội đến. Đó là một thứ san hô tăm tối có hàng nghìn ăng ten, nằm
trong lòng đất và lớn lên ở dưới đó cũng như thành phố lớn lên ở trên này.
Mỗi khi thành phố mở thêm một đường thì cống mọc thêm một cánh tay.
Thời Quân Chủ cũ chỉ xây được hai mươi ba nghìn ba trăm mét cống ngầm;
Paris đang ở mức đó ngày 1 tháng giêng năm 1806. Bắt đầu từ thời đó - mà
lát nữa chúng tôi sẽ nhắc lại - công trình đã được mở lại và tiếp tục một cách
mạnh mẽ và có hiệu lực. Napoléon đã xây bốn nghìn tám trăm bốn mét;
những con số này khá kỳ lạ; Louis XVIII xây năm nghìn bảy trăm chín;
Charles X, mười nghìn tám trăm ba mươi sáu; Louis Philippe, tám mươi chín
nghìn hai mươi; chế độ Cộng Hòa 1848 hai mươi ba nghìn ba trăm tám mươi
mốt; chế độ hiện nay, bảy mươi nghìn năm trăm; tổng cộng hiện nay là hai
trăm hai mươi sáu nghìn sáu trăm mười mét, hoặc là sáu mươi dặm cống
ngầm: Một bộ đại tiểu trường vĩ đại của thành phố Paris! Ngành nhánh âm u
luôn luôn nứt mọc; công trình xây dựng bao la mà không được biết đến.
Như người ta thấy, cái mê hồn trận ngầm đó ngày nay rộng lớn gấp mười
hồi đầu thế kỷ. Khó mà hình dung cho được sự kiên tâm và tận lực cần thiết
để đưa vũng bùn nhơ ấy đến mức tương đối hoàn chỉnh ngày nay. Phải khó
nhọc lắm, cái chính quyền thành phố thời Quân Chủ và trong quãng mười
năm cuối thế kỷ XVIII, cái chính quyền Cách Mạng mới xoi thông được
đoạn cống năm dặm đã có sẵn trước năm 1806. Công cuộc đó gặp đủ thứ trở
ngại, có những trở ngại do chất đất, có những trở ngại gắn liền với chính
những thành kiến của nhân dân lao động Paris. Thành phố xây trên một nền
khó cuốc xới, khó đào bới một cách lạ lùng. Không gì khó chọc thủng và
chui sâu bằng cái cơ cấu địa chất đó, lại có cấu tạo lịch sử kỳ diệu là Paris
chồng lên trên. Khi dưới hình thái này hay hình thái khác, việc làm của con
người khuấy động và lần mò vào bãi phù sa ấy, thì vô khối trở ngại trong
