Đức Bà Nazareth; sau khi làm những công việc đó kỹ sư Duleau chết. Không
có tờ thông báo nào đối với những hành động dũng cảm loại đó, những hành
động có ích hơn sự tàn sát ngu muội trên các chiến trường.
Năm 1832, hệ thống cống ngầm Paris có đâu được như bây giờ.
Bruneseau đã mở đầu, nhưng phải đợi dịch thổ tả quyết định công cuộc tái
kiến thiết rộng lớn về sau. Chẳng hạn người ta sẽ lấy làm lạ khi nghe nói
rằng năm 1821, một đoạn cống bọc vành, cũng gọi là Sông Đào Lớn, cứ phơi
toang toác giữa trời, ở phố Gourdes, cũng như ở Venise vậy. Đến năm 1823,
thành phố Paris mới tìm thấy trong hầu bao số tiền hai trăm sáu mươi sáu
nghìn tám mươi francs sáu xu cần thiết để che đậy cái xấu hổ đó. Ba giếng
hút ở Combat, Cunette, những giếng chứa, những chi nhánh thoát vế của nó
đều mới xây năm 1836. Hệ thống đường ngầm Paris đã được cải tạo và, như
chúng tôi đã nói, phát triển lên gấp mười lần từ một phần tư thế kỷ sau.
Ba mươi năm trước đây, lúc xảy ra cuộc khởi nghĩa ngày 5 và 6 tháng
sáu, cống ngầm đó ở nhiều đoạn, vẫn còn như xưa. Một số lớn đường phố
ngày nay khum lên, ngày ấy là những nền lõm. Mặt đường và ngã tư thoai
thoải. Nhiều khi ở chỗ thấp nhất hiện ra những cửa sắt vuông vức với những
song to sáng ngời do bước chân khách qua đường mài mòn, những cửa đó
nguy hiểm vì khiến cho xe trượt, ngựa ngã. Ngôn ngữ chính thức ngành cầu
đường gọi những điểm thấp và những cửa song sắt đó là những cassis,
danh từ rất có ý nghĩa: Năm 1832, trong rất nhiều đường phố như phố Étoile,
phố Saint Louis, phố Temple, phố Temple cũ, phố Đức Bà Nazareth, phố
Folie Méricourt, bờ Fleurs, phố Petit Musc, phố Normand, phố Pont Aux
Biches, phố Marais, ngoại ô Saint Martin, phố Đức Bà Chiến Thắng ngoại ô
Montmartre, phố Grange, Batelière, quảng trường Champs Élysées, phố
Jacob, phố Tournon, cái vũng bùn Trung Cổ vẫn trâng tráo há hốc mồm. Đó
là những khoảng trống giữa đá, đôi khi có trụ đá vây bọc, phơi bày ngạo
nghễ như một công trình kiến trúc lớn lao.
Paris năm 1806 hầu như vẫn có con số cống ngầm tra xét hồi tháng năm
năm 1663 chứ không hơn, nghĩa là mười nghìn bốn trăm mét. Sau
Bruneseau, ngày 1 tháng giêng năm 1802, cống ngầm dài bốn mươi nghìn ba
trăm mét. Từ 1806 đến 1831 người ta xây dựng mỗi năm trung bình bảy trăm
năm mươi mét; từ đó trở đi, mỗi năm người ta làm tám nghìn, hay hơn thế,
