I
MỘT NGƯỜI MẸ GẶP MỘT NGƯỜI MẸ
Ở Montfermeil, gần Paris, khoảng đầu thế kỷ này, có một hàng cơm nhỏ
ở ngõ Hàng Bánh, thứ hàng cơm nhỏ ấy ngày nay không còn nữa. Vợ chồng
chủ quán tên là Thénardier. Trước cửa hàng có một tấm bảng đóng ngay vào
tường, phía trên khung cửa. Trên bảng có vẽ hình cái gì như là hai người
cõng nhau, người trên đeo lon vàng cấp tướng với nhiều sao bạc to. Nhiều
vệt đỏ hình dung vệt máu. Chung quanh là khói, ý hẳn để diễn tả một cảnh
chiến trường. Dưới bảng đề chữ: “Quán Đội Trưởng Waterloo".
Một cái xe bò hay xe ba gác nằm trước một quán cơm thì có gì là lạ! Song
cỗ xe, hay nói cho đúng, mảnh xe cổ quái này, đỗ trước hàng cơm Đội
Trưởng Waterloo một chiều xuân năm 1818 và chắn cả lối phố, thật đáng
cho một nhà họa sĩ chú ý vì cái khối của nó. Đó là nửa trước của một cỗ xe
đại ở miền rừng dùng để chở gỗ. Cái nửa trước cỗ xe này gồm có một trục
sắt đặc tra vào một đòn dọc nặng, tất cả đặt trên hai bánh xe to tướng. Toàn
bộ trông thấp lùn, nặng nề, xấu xí. Người ta ngỡ đó là giàn đế của một khẩu
đại bác khổng lồ. Đường lắm ổ gà đã khiến cho bánh, vành, trục, đòn đều bết
một lớp bùn vàng bẩn khó coi, tương tự như lớp vôi vàng người ta tra quét
lên tiền diện của Nhà Thờ Lớn, bị bùn che lấp, sắt bị gỉ phủ kín. Dưới trục xe
lòng thòng một chiếc xích to bự, xứng đáng để xích Goliath nếu hắn là tù
khổ sai. Trông cái xích ấy, người ta không nghĩ đến những súc gỗ nó chở đi,
mà nghĩ đến những con voi thái cổ có thể buộc vào ách. Nó có dáng của nhà
tù, nhà tù nhốt bọn khổng lồ dị thường. Hình như nó được cởi ra từ mình một
quái vật. Homère có thể dùng nó trói Polyphème còn Shakespeare thì trói
Caliban.
Sao nửa chiếc xe chở gỗ ấy lại nằm ở đây? Trước hết là để cho vướng lối;
sau nữa là để cho nó gỉ nát hẳn đi. Ở trong trật tự xã hội cũ kỹ của chúng ta,
cũng có hàng mớ những thứ tổ chức nằm vướng vất ở lối đi, ngay giữa trời
như vậy cũng chẳng có lý do tồn tại gì khác thế. Dưới trục xe có một cái xích
sắt thòng xuống gần sát đất. Hai em bé gái ngồi trên khoảng vòng cung ấy
như ngồi trên một chiếc võng đu. Em lớn, chừng hai tuổi rưỡi, em bé được
