III
MỘT TRẬN BÃO TÁP TRONG ĐẦU
Chắc độc giả đã đoán ra ông Madeleine chính là Jean Valjean rồi. Chúng
ta đã có lần nhìn sâu vào lương tâm ông; bây giờ lại nhìn vào đấy một lần
nữa. Làm việc này khó mà bình thản, khó mà không run sợ. Vì có gì ghê rợn
bằng cái việc quan chiêm đó.
Một con người, dù là con người không đáng kể đi nữa, đem tâm hồn họ
mà viết thành bài ca, thì đó là thiên hùng ca hay nhất, trọn vẹn nhất đúc lại
trên mọi thiên hùng ca. Ôi! Tâm hồn con người, bao nhiêu thứ mơ ước hão
huyền, bao nhiêu thứ lòng tham, ý định, chất chồng ở đấy! Bao nhiêu giấc
mơ nung nấu, bao nhiêu ý nghĩ sâu xa ẩn nấp ở đấy! Ngụy biện, thanh minh
ngự trị ở đấy, dục vọng xô xát nhau cũng ở đấy. Vào lúc một con người đang
suy nghĩ, thử bỏ qua vẻ mặt lạnh lùng mà nhìn vào trong bóng tối, vào tâm
hồn của họ mà xem. Bên ngoài có vẻ yên tĩnh mà ở đấy chính là những tráng
sĩ khổng lồ đang đánh nhau như trong thơ Homère, những rồng những rắn
quần nhau bên cạnh vô số bóng ma như trong sách Milton, những vòng nọ
vòng kia chật ních những linh hồn như trong tưởng tượng của Dante. Lương
tâm là một cõi vô biên ghê rợn. Con người ai cũng có và phải lấy đó để suy
xét tất cả những ý muốn nảy ra trong óc và tất cả những hành vi trải qua
trong cuộc đời! Ngày xưa có kẻ đã đứng trước cửa một nơi kia nhưng vì cửa
rùng rợn quá mà ngập ngừng. Nhưng thôi, cứ vào vậy.
Từ khi Jean Valjean gặp thằng bé Gervais, câu chuyện đã xảy ra như thế
nào, độc giả biết cả rồi, không cần phải nói thêm nhiều. Chỉ biết từ hôm ấy
trở đi, Valjean đã thành một con người khác. Ông Giám Mục muốn Valjean
trở nên như thế nào, Valjean đã làm y như thế. Không phải là một sự thay
đổi, mà thật tình là một sự lột xác. Valjean tìm cách mai danh ẩn tích, bán
món đồ đạc của ông Giám Mục đi, chỉ giữ có đôi chân đèn làm kỷ niệm.
Valjean lén lút từ tỉnh này sang tỉnh khác, đi suốt nước Pháp đến cảng
Montreuil Sur Mer. Ở đây Valjean nảy ra sáng kiến đã nói trên kia và làm
được những việc như đã biết, khiến cho mình thành người không ai bắt nổi
và không ai dám ngờ tới. Valjean yên tâm ở Montreuil Sur Mer, sung sướng
