mươi. Giả dụ bữa ấy đất khô, đại bác có thể lăn bánh được và cuộc tấn công
bắt đầu từ sáu giờ sáng thì trận đánh đã thắng lợi và kết thúc vào hai giờ
chiều, nghĩa là ba giờ trước khi quân Phổ vào cuộc. Trong cuộc thất trận này,
liệu Napoléon đã phạm bao nhiêu lỗi lầm? Thuyền chìm phải chăng do lỗi
của người cầm lái?
Năm ấy sức khỏe của Napoléon rõ ràng có sa sút, nhưng không biết tình
trạng ấy có kéo theo một sự kém sút nào về mặt tinh thần không? Hai mươi
năm chinh chiến có làm cho con người ấy hao mòn cả lưỡi cả vỏ, từ tâm hồn
đến cơ thể hay không? Hay là tuổi già đã ảnh hưởng tai hại đến vị tướng chỉ
huy? Tóm lại, như nhiều nhà sử học có tiếng đã khẳng định, thiên tài kia đã
mờ đi chăng? Đã cuồng nhiệt đến mức tự lừa dối về sự sa sút của mình? Đã
bắt đầu nghiêng ngả, mất hướng vì liều lĩnh, phiêu lưu? Đã phạm khuyết
điểm nghiêm trọng của người cầm quân, là mất hết ý thức về tài hoa? Hoặc
giả trong hàng ngũ những người vĩ đại mà người ta có thể gọi là những bậc
khổng lồ trong hành động, có phải đến một tuổi nào đó thì thiên tài cũng trở
nên cận thị chăng? Tuổi già chẳng làm gì nổi những bậc thiên tài của lý
tưởng: Đối với những Dante, những Michel Anges, già có nghĩa là lớn lên,
còn đối với những Annibals, những Bonaparte thì có nghĩa là bé lại chăng?
Phải chăng Napoléon đã mất đi trực giác về chiến thắng? Phải chăng ông đã
đến lúc không còn nhận ra đâu là trở ngại, không còn đoán ra đâu là cạm
bẫy, không còn phân biệt rõ đâu là bờ cheo leo trên vực thẳm nữa? Phải
chăng ông không còn linh cảm về tai họa? Xưa kia ông là người đã từng
thuộc mọi nẻo đường dẫn đến vinh quang, đã từng đứng trên cỗ xe sấm chớp
của mình, đưa ngón tay uy vũ mà chỉ những lối ấy cho mọi người, phải
chăng con người ấy, bây giờ bỗng dưng nổi cơn hoảng loạn gớm ghê, dẫn
những binh đoàn rầm rộ của mình lao đầu xuống vực thẳm? Con người ấy,
bốn mươi sáu tuổi, đã mắc phải một cơn điên tuyệt độ chăng? Người đánh xe
khổng lồ ấy của số mệnh phải chăng đã cố tình đâm vào nơi tự sát?
Chúng tôi không nghĩ như vậy. Kế hoạch trận đánh của ông, theo ý kiến
mọi người, là một kiệt tác. Đánh thẳng vào giữa trận tuyến quân đồng minh,
chọc thủng một quãng ở đó cắt nó ra làm đôi, đẩy một nửa là cánh quân Anh
về Hal, một nửa là cánh quân Phổ đến Tongres, chặt đại quân đồng minh ra
thành hai đoạn, đoạn Wellington và đoạn Blücher, giành Mont Saint Jean,
