Ohain, Grouchy nghe tiếng súng mà như điếc, Napoléon bị hướng đạo lừa,
Bülow được hướng đạo chỉ đúng đường, tất cả đều hình như được đạo diễn
một cách tuyệt diệu trong cuộc đại biến này.
Tính chung, phải nói Waterloo là một cuộc tàn sát hơn là một trận đánh.
Trong tất cả các trận đánh có dàn trận, Waterloo là nơi có chiến tuyến ngắn
nhất so với số quân tham dự. Bên Napoléon, ba phần tư dặm, bên Wellington
nửa dặm, mà mỗi bên bảy vạn hai chiến sĩ. Đông đặc đến thế thì tàn sát là dễ
hiểu.
Người ta đã tính toán và xác định những tỉ số sau đây. Về số tử vong: Ở
Austerlitz, Pháp, mười bốn phần trăm; Nga, ba mươi phần trăm; Áo bốn
mươi phần trăm. Ở Moskowa, Pháp, ba mươi bảy phần trăm; Nga và Phổ,
mười bốn. Ở Waterloo, Pháp, năm mươi sáu phần trăm; đồng minh, ba mươi
mốt. Tổng cộng ở Waterloo, bốn mươi mốt phần trăm. Mười bốn vạn bốn
nghìn người chiến đấu, có sáu vạn chết.
Ngày nay cánh đồng Waterloo trông chẳng khác gì mọi cánh đồng. Nó
vẫn có cái yên tĩnh của đất đai, nguồn nuôi nấng, chở che cho con người,
nhưng lạnh lùng trước mọi cuộc bể dâu. Nhưng ban đêm một làn sương mù
ma quái như bốc lên từ lòng đất. Bây giờ có khách vãng cảnh nào dạo qua,
quan sát, lắng nghe, hoặc mơ màng như Virgile trước cánh đồng Philippe,
chắc chắn người ấy sẽ có cái ảo tưởng thấy hiện lên trước mắt mình bóng ma
của trận đổ vỡ năm xưa. Quang cảnh hãi hùng của ngày 18 tháng 6 sống lại.
Cái gò giả đắp làm kỷ niệm biến đi, con sư tử vô nghĩa ấy cũng mờ tan và
cảnh thực của chiến trường diễn lại. Từng đoàn bộ binh nhấp nhô trên cánh
đồng. Nhiều vó ngựa hùng hổ vụt qua chân trời. Và người khách mơ màng
như trông thấy gươm vung lấp loáng, lưỡi lê chạm nhau nảy lửa, đạn pháo
sáng lòa sấm chớp đan nhau kỳ quái. Người ấy như nghe có tiếng reo hò xa
xôi của trận chiến ma. Đây là bóng ưu binh cận vệ, kia là ánh lửa giáp binh.
Bộ xương này là Napoléon, bộ xương kia là Wellington. Tất cả chỉ là những
bóng ma, nhưng họ vẫn xô vào nhau, đâm chém nhau. Khe sâu đỏ ngầu,
ngàn cây rung chuyển, sát khí bừng bừng đến tận mây xanh. Và trong bóng
tối, Mont Saint Jean, Hougomont, Frischemont, Papelotte, Plancenoit, hết
thảy những ngọn đồi dữ dội ấy đều hiện ra, mờ mờ, đầy rẫy những bóng ma
quay cuồng, đâm chém, tiêu diệt lẫn nhau.
