Tiến Bộ đã làm như vậy. Đối với anh thợ ấy, không dụng cụ nào không dùng
được. Cho nên, anh ta sử dụng vào công việc thiêng liêng của mình chẳng
chút lúng túng, con người đã từng nhảy qua núi Alpes lẫn ông cụ già ốm đau,
khấp khểnh ở cung Élysée. Anh ta dùng cả ông cụ thấp khớp lẫn nhà chinh
phục, nhà chinh phục vào công việc bên ngoài, ông cụ thấp khớp công việc
bên trong. Waterloo, chấm dứt đột ngột công việc phá hoại các ngai vàng
Châu Âu bằng súng gươm, cũng chỉ làm cho Cách Mạng tiếp tục ở một
phương diện khác. Sứ mệnh của súng gươm đã hết, sứ mệnh của những nhà
tư tưởng bắt đầu. Cái thời hạn mà Waterloo muốn ngăn lại, đã giẫm lên nó
và tiếp tục con đường của mình. Cái chiến thắng đáng buồn ấy đã bị tự do
đánh bại.
Tóm lại, cái điều rõ ràng không sao chối cãi nổi là, những kẻ đã chiến
thắng ở Waterloo, đã núp sau Wellington mà mỉm cười sung sướng, đã
phong cho ông ta tất cả các danh hiệu Thống Chế Châu Âu, kể cả Thống Chế
Pháp như người ta nói, những kẻ đã vui sướng đẩy các xe đất đầy xương khô
để đắp cái gò sư tử, đã để một cách đắc ý vào chân đài kỷ niệm cái thời điểm
18 tháng 6 năm 1815, đã khuyến khích Blücher chém giết bừa bãi những
người thua trận và đứng trên Mont Saint Jean đã dòm xuống nước Pháp như
dòm một miếng mồi, những kẻ ấy là bọn phản Cách Mạng. Chính bọn phản
Cách Mạng đã thì thầm với nhau công việc ghê tởm là chặt nước Pháp ra
từng mảnh. Nhưng đến Paris thì chúng thấy miệng núi lửa gần kề một bên,
đất đá hình như cháy bỏng dưới chân, nên chúng tỉnh lại. Chúng đành ấp úng
bằng một cái hiến chương.
Chỉ nên nhìn nhận trong Waterloo cái gì có trong Waterloo. Chủ tâm nó
muốn đem lại tự do ư, không đời nào. Phản Cách Mạng đã miễn cưỡng tán
thành tự do, cũng như, theo một hiện tượng tương tự, Napoléon đã phải bất
đắc dĩ Cách Mạng. Ngày 18 tháng 6 năm 1815, Robespierre ngồi trên mình
ngựa đã bị hất ngã xuống đất.
